Του Απόστολου Κοκόλια*
Είναι αναμφισβήτητο πραγματικό γεγονός και έχει καθολική αποδοχή η διαπίστωση ότι ο κύριος αιμοδότης της Εθνικής μας Αντίστασης ήταν οι πρόσφυγες. Ιστορικοί και άλλοι μελετητές της εποχής εκείνης χρησιμοποιούν πληθώρα επιτυχημένων λογοτεχνικών εκφράσεων για να διατυπώσουν αυτή τη μεγάλη αλήθεια. Οι περισσότεροι, μάλιστα, διευκρινίζουν ότι η θέση αυτή ισχύει κατά κύριο λόγο για τις "ανατολικές προσφυγικές συνοικίες" και ακόμη πιο συγκεκριμένα για την Καισαριανή και τον Βύρωνα. Σταχυολογώ μερικές τέτοιες εκφράσεις και από δημοσιεύματα της "Αυγής": Σφηκοφωλιά της Αντίστασης, αδούλωτες συνοικίες της Αθήνας, προπύργια του ΕΑΜ, πρωταγωνιστές στον αγώνα κατά του ναζισμού, μαζική συμμετοχή των Μικρασιατών στην Αντίσταση, επτά στα δέκα θύματα ήταν πρόσφυγες, στην Καισαριανή και στον Βύρωνα χτυπούσε η καρδιά του αγώνα και πολλά άλλα που δεν απέχουν βέβαια και πολύ από την πραγματικότητα.
Και λογικά αναρωτιέται κανείς: Αφού, όντως, οι πρόσφυγες ήταν η "ατμομηχανή" της Αντίστασης, οι άλλοι Έλληνες, δηλ. οι "παλαιοελλαδίτες", τι ήταν; Η σακαράκα του τρένου, ο τελευταίος τροχός της αμαξοστοιχίας, οι κομπάρσοι του αγώνα, οι ουραγοί, οι αδιάφοροι, οι δειλοί, οι βολεμένοι, οι συνεργάτες των κατακτητών; Διαμορφώθηκαν δηλαδή όντως δύο πληθυσμιακές ομάδες στην Ελλάδα με διαφορετική συνειδησιακή ή και φυλετική ακόμα στάση και συμπεριφορά απέναντι στο φαινόμενο της ναζιστικής κατοχής; Και αν η απάντηση σ’αυτό τον ισχυρισμό ήταν θετική, θα αρκούσε να θεωρηθεί αυτή η διαπίστωση ως ο κυρίαρχος παράγοντας που καθόρισε και προσδιόρισε αυτό το φαινόμενο; Με δυο λόγια, είχαμε από τη μια πλευρά τους πατριώτες που ήταν οι τουρκομερίτες πρόσφυγες και από την άλλη τους ραγιάδες που ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Ελλάδας; Φυσικά ούτε κι αυτό μπορεί να δώσει την πειστική απάντηση. Και κανένας σοβαρός ιστορικός ή κοινωνικός ερευνητής δεν τόλμησε να αρκεστεί σε μια τέτοια ισχνή αιτιολογία.
Και όταν, τελικά, τα σχετικά δημοσιεύματα των ειδικών συνήθως εστιάζουν το ζήτημα κυρίως στον υποκειμενικό παράγοντα και υποβαθμίζουν -όχι βέβαια εσκεμμένα- τις αντικειμενικές συνθήκες που οδήγησαν τους πρόσφυγες σ’αυτή την πρωτοπορία, θα μπορούσε ο όχι και τόσο καλά ενημερωμένος και σωστά προβληματισμένος αναγνώστης να υποθέσει ότι πράγματι είχαμε τότε τους γενναίους Έλληνες και τους δειλούς, ή τουλάχιστον τους περισσότερο και τους λιγότερο πατριώτες. Αλλά ούτε κι αυτό βέβαια το δέχεται κανείς.
Είναι, επομένως, ανάγκη να σκύψουμε πιο σοβαρά σ' αυτό το ερώτημα και να αναζητήσουμε με περισσότερη κριτική διάθεση τα πραγματικά αίτια αυτής της πρωτοπορίας των προσφύγων. Να αναδείξουμε τις αντικειμενικές κυρίως συνθήκες που συνέβαλαν στο παραπάνω φαινόμενο. Και δεν είναι αυτές ούτε ασήμαντες ούτε και δύσκολο να εντοπιστούν.
- Είκοσι μόλις χρόνια είχαν περάσει από τη Μικρασιατική καταστροφή, δηλαδή από τότε που οι πρόσφυγες έζησαν μια μαρτυρική περιπέτεια γεμάτη κακουχίες, φτώχεια, πείνα και κάθε άλλη μορφή δυστυχίας, μέχρι να κατακτήσουν τη θέση που τους άξιζε στην ελληνική κοινωνία. Είχαν ήδη συνειδητοποιήσει ότι τίποτε δεν μπορεί να κατακτηθεί χωρίς αγώνα. Αυτό σημαίνει ότι η ναζιστική κατοχή τούς βρήκε πιο ώριμους για την καινούργια δοκιμασία, πιο ανθεκτικούς στις κακουχίες και πιο αποφασισμένους να αντιμετωπίσουν την καινούργια εθνική συμφορά.
- Στα είκοσι αυτά βασανιστικά χρόνια ανέπτυξαν σταδιακά πολιτική συνείδηση και κοινωνικό προβληματισμό. Πολλοί μάλιστα απ’αυτούς διαμόρφωσαν και ταξική συνείδηση. Δημιουργήθηκαν δηλαδή οι προϋποθέσεις για τη συμμετοχή τους στο λαϊκό κίνημα και αρκετοί από αυτούς εντάχθηκαν στο ΚΚΕ. Έτσι, η σύνθεση του πληθυσμού (Μικρασιάτες και εργάτες) αποτελούσαν ένα εκρηκτικό μείγμα αρκετό για να πυροδοτήσει το αντιφασιστικό κίνημα. Και βέβαια αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας ήταν η μαζική τους συμμετοχή και στον αντιφασιστικό αγώνα.
- Από την εποχή της δικτατορίας του Μεταξά μεγάλος αριθμός αυτών των προσφύγων είχαν ήδη αποκτήσει όχι μόνο ανθεκτικότητα στους τόπους εξορίας της δικτατορίας αλλά και εμπειρία στον παράνομο συνωμοτικό αγώνα, στοιχεία απαραίτητα για την ένοπλη αντίσταση.
- Στα χρόνια της κατοχής και της πείνας οι πρόσφυγες, ιδιαίτερα των μεγάλων πόλεων, βρέθηκαν, για λόγους αντικειμενικούς, σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους παλαιοελλαδίτες, όσο αφορά την επιβίωσή τους. Δεν είχαν συγγενείς ούτε και κτηματική περιουσία στην επαρχία, απ' όπου θα μπορούσαν να προμηθευτούν κάποια βασικά είδη διατροφής. Επιπλέον, οι πρόσφυγες δεν είχαν τίποτα να πουλήσουν στους μαυραγορίτες έστω και για ένα κομμάτι ψωμί, αφού η περιουσία τους ήταν μόνο το προσφυγικό τους σπιτάκι, που μάλιστα κι αυτό δεν μπορούσε να πουληθεί αφού ήταν ενυπόθηκο στο Ελληνικό Δημόσιο. Στην επαρχία ελάχιστοι πέθαναν από την πείνα, ενώ στην Αθήνα δεκάδες χιλιάδες και κυρίως πρόσφυγες. Όλες αυτές οι πρόσθετες μειονεκτικές συνθήκες για τους πρόσφυγες τους ανάγκασαν να συνειδητοποιήσουν ότι άλλος δρόμος από τον ένοπλο αγώνα δεν υπήρχε.
- Ιδιαίτερα οι πρόσφυγες της Καισαριανής, του Βύρωνα και του Υμηττού είχαν το πλεονέκτημα ότι οι συνοικισμοί τους είχαν άμεση επαφή με το βουνό, που αποτελούσε εύκολη διαφυγή των αγωνιστών σε στιγμή ανάγκης. Επιπλέον, τα νταμάρια, τα κατσάβραχα, οι χαράδρες, τα μαντριά, τα μοναστήρια και τα χαμόσπιτα του Υμηττού αποτελούσαν όχι μόνο ιδανικά κρησφύγετα για τους καταδιωκόμενους αγωνιστές, αλλά και άριστες κρύπτες φύλαξης και αποθήκευσης κάθε είδους ελαφρού οπλισμού.
- Τέλος, οι αντιστασιακές δυνάμεις των ανατολικών προσφυγικών συνοικισμών, κυρίως του Βύρωνα και της Καισαριανής, ήδη από τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943 είχαν την ευκαιρία να βελτιώσουν σημαντικά τον οπλισμό τους, αφού έπεσαν στα χέρια τους μεγάλες ποσότητες ιταλικών όπλων, που ήταν αποθηκευμένες στα δύο κτήρια των Γυμνασίων του Παγκρατίου στην οδό Σπύρου Μερκούρη.
Ήταν, λοιπόν, ίδιες οι αντικειμενικές συνθήκες ανάπτυξης της Αντίστασης για τους πρόσφυγες και ειδικότερα της Καισαριανής, του Βύρωνα και του Υμηττού όπως για τους παλαιοελλαδίτες του Κουκακίου, της Πλάκας, του Θησείου, των Πετραλώνων, της Κυψέλης, των Αμπελοκήπων κ.λπ.;
* Ο Απ. Κοκόλιας είναι δικηγόρος - συγγραφέας, μέλος του ΣΥΡΙΖΑ Βύρωνα
