Γρηγόρης Φαρμακής*: Ασύμμετρη ισχύς
Οταν συζητάμε για «ελευθερία του λόγου», πρέπει να έχουμε στον νου μας ότι ο όρος μπορεί να αναφέρεται σε δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες. Η σύγχυσή τους οδηγεί σε εύκολες και βιαστικές απαντήσεις. Η ελευθερία του λόγου μπορεί αρχικά να αναφέρεται στο ανθρώπινο δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, και ως τέτοια είναι μια ελευθερία «αρνητική», με την έννοια ότι δηλώνει ότι κανείς δεν πρέπει να μπορεί να με εμποδίσει να εκφραστώ ή να με τιμωρήσει για αυτά που θα πω.
Αλλά φυσικά αυτό δεν υποχρεώνει κανέναν να μου παρέχει βήμα και να διαδίδει τις απόψεις μου. Από αυτή την άποψη το Facebook, όταν αποκλείει τη δημοσίευση συγκεκριμένων απόψεων, δεν περιορίζει αυτήν την ελευθερία του λόγου.
Αν, όμως, μείνει κάποιος εκεί, δίνει μια εύκολη και μισή απάντηση. Η άλλη έννοια της ελευθερίας του λόγου στρέφεται όχι στο άτομο και στην αξιοπρέπειά του, αλλά στον δημόσιο διάλογο αυτόν καθ’ εαυτόν, και απαιτεί τον ελεύθερο και επί ίσοις όροις ανταγωνισμό των ίδιων των ιδεών και των αξιών.
Αυτή η ελευθερία, στις πλουραλιστικές κοινωνίες μας, είναι ζωτική. Οι ελεύθερες αγορές των ιδεών είναι μηχανισμοί αναζήτησης της αλήθειας, η οποία μπορεί να αναδυθεί μόνο μέσα από την αντιπαράθεση.
Στη φιλελεύθερη πολιτική παράδοση μάλιστα, συχνά είναι αυτή η αναζήτηση της αλήθειας που δικαιολογεί και το ίδιο το αίτημα για ελευθερία του λόγου ως ανθρώπινο δικαίωμα.
Η ελευθερία της αγοράς των ιδεών προϋποθέτει φυσικά το ατομικό δικαίωμα. Αλλά αυτό μόνο του δεν αρκεί, όπως ακριβώς στις αγορές των προϊόντων δεν αρκεί η ελευθερία των συναλλαγών. Γι’ αυτό έχουμε επιτροπές ανταγωνισμού και νόμους που τις προστατεύουν από αθέμιτες πρακτικές παικτών με κυρίαρχη θέση και από τις στρεβλώσεις που δημιουργεί η ασύμμετρη συγκέντρωση ισχύος.
Εχει ήδη αποδειχθεί ότι το Facebook διαθέτει πλέον την ασύμμετρη ισχύ, εκ της συντριπτικά κυρίαρχης θέσης του και του εγκλωβισμού των χρηστών του, αν το θελήσει, να ευνοεί επιλεκτικά τη διάδοση συγκεκριμένων απόψεων, ή να αποκλείει άλλες. Αυτό δημιουργεί δυνητικά κινδύνους για την ελευθερία του λόγου, ως ανεμπόδιστης ανάπτυξης της αγοράς των ιδεών.
* Ο κ. Γρηγόρης Φαρμάκης είναι διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας στατιστικής και πληροφορικής Agilis Α.Ε.
Αριστείδης Χατζής*: Αναγκαία διόρθωση
Το Facebook αποφάσισε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των fake news που διαδίδονται αστραπιαία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπό την πίεση της πρόσφατης δικαιολογημένης διεθνούς κατακραυγής αποφάσισε να συμμαζέψει λίγο το σπίτι του.
Συνήθως τα fake news προέρχονται από δύο πηγές: από συγκροτημένα κέντρα εξουσίας που τα χρησιμοποιούν εργαλειακά, με σκοπό να βλάψουν αντιπάλους, να επηρεάσουν ή απλώς να δημιουργήσουν σύγχυση· και από παρανοϊκές, ακροδεξιές κυρίως, ομάδες με βάση συνήθως τις ΗΠΑ. Αυτές δεν έχουν πάντα συγκεκριμένη στόχευση, ούτε τη δυνατότητα να ελέγξουν τις θεωρίες συνωμοσίας που εξαπολύουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φληναφήματά τους δεν έχουν συνέπειες. Τα εκμεταλλεύονται τα παραπάνω κέντρα εξουσίας, ενώ τα υιοθετούν ενστικτωδώς οι αφελείς. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσες θεωρίες συνωμοσίας, δημοφιλείς στην ελληνική Αριστερά, προέρχονται από ακροδεξιές ομάδες των ΗΠΑ.
Αποτελεί περιορισμό της ελευθερίας του λόγου η μείωση της παραπληροφόρησης σε μια ιδιωτική πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης; Οχι βέβαια. Ούτε αποτελεί περιορισμό της ελευθερίας του λόγου η εκδίωξη από αυτήν ακροδεξιών, ρατσιστών, αντισημιτών και άλλων παρόμοιων λουλουδιών.
Μια θεμελιώδης ελευθερία είναι εκείνη των συμβάσεων. Επιλέγουμε εμείς με ποιον θα συνεργαστούμε, από πού θα αγοράσουμε, σε ποιον θα πουλήσουμε. Επιπλέον, το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου δεν συμπεριλαμβάνει, προφανώς, την υποχρέωση άλλων να σε βοηθήσουν να διαδώσεις τις ιδέες σου.
Το Facebook πρέπει να διατηρήσει το δικαίωμα να επιλέγει σε ποιους θα δώσει χώρο σε μια ιδιωτική πλατφόρμα που το ίδιο δημιούργησε και συντηρεί. Την έχει διατηρήσει ελεύθερη και ανοικτή. Εχει δικαίωμα να θέσει προϋποθέσεις εγγραφής και κάποιους βασικούς κανόνες συμπεριφοράς. Προφανώς θα κάνει λάθη και υπερβολές, και θα ελεγχθεί γι’ αυτό αν παραβιάσει τη σχετική νομοθεσία. Αλλά πρέπει να διατηρήσει το δικαίωμα επιλογής με ποιους θα συμβληθεί. Και εμείς θα έχουμε πάντα το δικαίωμα να κρίνουμε αυστηρά τον τρόπο που το ασκεί.
Το Facebook έχει πολλά πλεονεκτήματα. Αλλά και πολλά τρωτά. Ενα από αυτά είναι ότι έδωσε φωνή στην άγνοια και στο ψέμα. Τώρα το διορθώνει και πολύ καλά κάνει.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.