Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Δισπηλιού, ενός μικρού παραλίμνιου χωριού, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Καστοριά, όπου οι Έλληνες αρχαιολόγοι κατάφεραν να δημιουργήσουν πιστή αναπαράσταση του προϊστορικού λιμναίου οικισμού, ο οποίος θεωρείται ο αρχαιότερος της Ευρώπης.

Έτσι δίνουν με ρεαλιστικό και κατανοητό τρόπο η απάντηση στο ερώτημα, πως ήταν η ζωή πριν από 7.800 χρόνια.

Η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή εκτείνεται από το 5.800 έως το 3.000 π.Χ. και η πληθώρα των ευρημάτων κατέστησε δυνατή την αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού, σε οκτώ φυσικού μεγέθους καλύβες πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες.

Όπως βλέπει ο επισκέπτης, κορμοί δέντρων και χορτόσκοινα είναι τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι που κατοικούσαν στην παραλίμνια αυτή περιοχή, μεταξύ της 6ης και 4ης χιλιετίας π.Χ.

Τα άχυρα, η λάσπη και τα οστά ζώων είναι οι πρώτες ύλες για την κατασκευή των οικιακών αντικειμένων.

Από τα σημαντικότερα εκθέματα του τότε νοικοκυριού είναι: αγγεία, πολύχρωμα δοχεία, φρουτιέρες, κλειστά δοχεία με λαιμό, κοκάλινες φλογέρες, χύτρες, καλάθια.

Είναι χαρακτηριστικό ότι έχουν ανακαλυφθεί 2.000 εργαλεία και 200 αγγεία της Νεολιθικής Περιόδου, που μελετώνται.

Τα ευρήματα των ανασκαφών, ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες: τα αρχιτεκτονικά, τα περιβαλλοντολογικά και τα κινητά.

Οι κατοικίες της εποχής ήταν κατασκευασμένες από ξύλο, πηλό και βρύα, κυκλικές ή ορθογώνιες, στηριγμένες πάνω σε ξύλινες πλατφόρμες.

Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα, θεωρείται το υπόλειμμα μονόξυλου. Βάρκας, που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Νεολιθικής Περιόδου και η οποία είναι πανομοιότυπη με αυτό το είδος βάρκας, που χρησιμοποιείται από τους Καστοριανούς ακόμη και σήμερα.

Εντυπωσιακά είναι και τα ευρήματα για τη γραφή της εποχής. Η ξύλινη πινακίδα με εννέα σειρές χαραγμάτων έχει προκαλέσει ποικίλες συζητήσεις και ερμηνείες.

Επίσης, υπάρχουν ευρήματα -κυρίως πάτοι αγγείων- με εγχαράξεις, που παραπέμπουν σε ένα είδος επιγραφής (ίσως πρόκειται για το όνομα του κατασκευαστή).

Κι όταν οι εγχαράξεις δεν είναι κολλημένες, είναι αυτόνομες, έχοντας μια εικονική σημασία, υπάρχει γραφή, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους.

Μια ακόμη ανατρεπτική πληροφορία έρχεται από τη μελέτη των οστών ζώων της εποχής.

Έτσι, σύμφωνα με αρχαιολογικές εκτιμήσεις, βρέθηκαν κόκαλα αλόγων του 5.000 π.Χ., ενώ πιστεύεται ότι αυτά τα ζώα ήρθαν στον ελλαδικό χώρο το 2.000 π.Χ.!

Η καθημερινότητα των προϊστορικών προγόνων μας

Με τα ευρήματα και τη μελέτη τους είναι δυνατόν να ανασυντεθεί η κοινωνική μορφή της εποχής.

Ένα αγγείο, ένα εργαλείο, «λέει» πολλά για τη ζωή των προϊστορικών προγόνων μας, στις όχθες της λίμνης της Καστοριάς.

Συμβάλλει ουσιαστικά στην απεικόνιση της ανθρώπινης καθημερινότητας χιλιάδες χρόνια πριν.

Ένα πιθάρι, σημαίνει ότι είχαν πλεόνασμα, άρα δεν είχαν ληστρική οικονομία, καλλιεργούσαν και ό,τι περίσσευε το φύλασσαν ή το αντήλλασσαν με άλλους (π.χ. έδιναν σιτάρι και έπαιρναν κρέας).

Αρκετά είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν ότι υπήρχαν μορφές τέχνης.

Άλλωστε, όπως έλεγε ο αείμνηστος καθηγητής αρχαιολογίας Γιώργος Χουρμουζιάδης, έργο ζωής του οποίου υπήρξε ο λιμναίος οικισμός Δισπηλιού: «η τέχνη αρχίζει από εκεί όπου σταματά η χρήση».

Επιπλέον, από μικροαντικείμενα και από φυτικά και ζωικά υπολείμματα, οι αρχαιολόγοι συμπεραίνουν πως, η κοινότητα στηριζόταν στο κυνήγι, το ψάρεμα, τη γεωργία και την κτηνοτροφία.

Η ιστορία των ανασκαφών

Το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης της Καστοριάς ήταν αρκετά χαμηλή, οι κάτοικοι του Δισπηλιού, είδαν στις όχθες της, διάφορα αντικείμενα που τους προκάλεσαν την προσοχή.

Κάλεσαν λοιπόν ειδικούς, προκειμένου να μάθουν τι ήταν.

Πρώτος, ο καθηγητής Α. Κεραμόπουλος, κατέγραψε τις αρχικές πληροφορίες για την περιοχή και τον παραλίμνιο οικισμό.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι πρώτες αναφορές για τους παραλίμνιους οικισμούς γίνονται από τον Ηρόδοτο.

Οι ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησαν και συνεχίστηκαν αρκετά χρόνια αργότερα, από τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο.

Και το 1992, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη, ξεκινά συστηματική έρευνα, που φέρνει στο φως, περισσότερα ευρήματα και καταλήγει στην αναπαράσταση του οικισμού σε πραγματικές διαστάσεις.

Όπως προκύπτει, ο παραλίμνιος οικισμός ανήκε σε μία περιοχή που, κατά τη Νεολιθική Εποχή ήταν κέντρο των διαβαλκανικών μετακινήσεων.

Η εξέλιξη των ερευνών

Προ ημερών τον αρχαιολογικό χώρο του λιμναίου οικισμού Δισπηλιού επισκέφτηκε ο αντιπεριφερειάρχης Καστοριάς Σωτήρης Αδαμόπουλος, τον οποίο ξενάγησε ο υπεύθυνος καθηγητής Κωνσταντίνος Κωτσάκης.

Ο Σ. Αδαμόπουλος είχε την ευκαιρία να βρεθεί στον πραγματικό χώρο των ανασκαφών, να ενημερωθεί για την εξέλιξη των εργασιών, αλλά και να δει από κοντά την έκθεση των πολύτιμων ευρημάτων του προϊστορικού οικισμού.

Ο αντιπεριφερειάρχης εξέφρασε την πρόθεση του για στήριξη της συνέχισης του πολύτιμου έργου που επιτελείται στην περιοχή, η περαιτέρω αξιοποίηση του οποίου κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική, για διάφορους λόγους.