'Χαρτών Μνήμες, Πάτρα 1831-1943'' - Μια σημαντική προσπάθεια

Ολοκληρώνεται σήμερα στην Αγορά Αργύρη το τριήμερο Συνέδριο με θέμα: «Χαρτογραφία στο Διαδίκτυο – Σύγχρονες Τάσεις και Προοπτικές» στην έναρξη του οποίου, εγκαινιάστηκε η έκθεση «ΧΑΡΤΩΝ ΜΝΗΜΕΣ, ΠΑΤΡΑ 1831-1943» και παρουσιάστηκε το εντυπωσιακό λεύκωμα, που εκπόνησαν οι μηχανικοί του Δήμου Πατρέων Ελένη Αλεξοπούλου και Στέλιος Σταματίου- Κώνστας.

Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα περιήγηση στην ιστορία με την επιστημονική ματιά του σήμερα, η οποία φέρνει στο φως την ιστορία του σχεδίου πόλης της Πάτρας, μια ιστορία που έμενε θαμμένη σε κάποιο συρτάρι.

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΣΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ «ΧΑΡΤΩΝ ΜΝΗΜΕΣ ΠΑΤΡΑ 1831-1943»

Στο χαιρετισμό του ο Δήμαρχος Πατρέων Κώστας Πελετίδης, είπε:«Φίλες και φίλοι, αγαπητοί σύνεδροι, σας καλωσορίζω στο 13ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας της Χαρτογραφικής Επιστημονικής Εταιρείας Ελλάδας, που για πρώτη φορά διοργανώνεται στην πόλη μας.

Είναι τιμή μας που σημαντικοί επιστήμονες, θα βρίσκονται για τρεις μέρες στην Πάτρα και μάλιστα για ένα τόσο σημαντικό συνέδριο, όπως αυτό της «Χαρτογραφίας στο Διαδίκτυο – Σύγχρονες Τάσεις και Προοπτικές».

Ένα συνέδριο που θα «παντρέψει» το χθες με το σήμερα, που είναι το διαδίκτυο.

Παράλληλα σας καλωσορίζω στην έκθεση «Χαρτών μνήμες, Πάτρα 1831-1943» που εγκαινιάζεται απόψε στην Αγορά Αργύρη από τον Δήμο Πατρέων στο πλαίσιο έναρξης του Συνεδρίου, έχοντας τη χαρά και την τιμή να σας ανακοινώσω, ότι σήμερα παραδίδεται και το εντυπωσιακό λεύκωμα, το οποίο δημιούργησαν με πολύ κόπο και προσωπική εργασία χρόνων, οι μηχανικοί του Δήμου Πατρέων, Ελένη Αλεξοπούλου και Στέλιος Σταματίου-Κώνστας.

Ένα λεύκωμα που περιέχει έναν θησαυρό διαγραμμάτων.

Θησαυρός που παρέμενε  διπλωμένος για χρόνια σε κάποια ντουλάπια, αποτελώντας το αρχειακό υλικό του Δήμου, το οποίο όμως κινδύνευε από τη φθορά του χρόνου, μέχρι που οι δύο μηχανικοί του Δήμου μας με πολύ κόπο και χρόνο το πέρασαν στην ψηφιακή εποχή και το διέσωσαν

Τους αξίζουν συγχαρητήρια, γιατί όπως έχω ξαναπεί, στην διάρκεια του εργασιακού τους βίου δεν αντιμετώπισαν τον αρχειακό πλούτο των χαρτών και των εγγράφων ως ένα «μέσο»  για την διεκπεραίωση  των υπηρεσιακών τους καθηκόντων, αλλά ως ένα πολύτιμο υλικό της ιστορίας της πόλης.

Το σεβάστηκαν, το αξιολόγησαν, το  τίμησαν και μας το παραδίδουν για να γνωρίσουμε από μια άλλη πλευρά την ιστορία της Πάτρας και να πληροφορηθούμε ότι η πόλη μας σχεδιάστηκε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της συγκρότησης του Ελληνικού Κράτους.

Η ιστορία του σχεδίου πόλης της Πάτρας αποδεικνύει όμως και αυτό που υποστηρίζουμε εδώ κι εμείς, ως Δημοτική Αρχή.

Ότι ο σχεδιασμός θα έπρεπε να κινείται προς όφελος του Πατραϊκού λαού και  της ποιότητας της ζωής του, δυστυχώς όμως, η κυρίαρχη τάξη και  τα συμφέροντα, προσάρμοσαν την υλοποίηση του σχεδίου πόλης προς όφελός τους.

Η προσπάθεια των δύο μηχανικών του Δήμου, που είναι μια ενδιαφέρουσα περιήγηση στην ιστορία με την επιστημονική ματιά του σήμερα, αποτελεί μια σημαντική παρακαταθήκη που θα αξιοποιηθεί, ώστε η ιστορία του σχεδίου πόλης της Πάτρας να δει το φως και να μην μένει θαμμένη σε κάποιο συρτάρι.

Με τις σκέψεις αυτές, σας καλωσορίζω και πάλι στα εγκαίνια της έκθεσης και σας καλώ να την απολαύσετε, αλλά να μελετήσετε και το λεύκωμα και να γνωρίσετε έτσι, την πολεοδομική ιστορία της πόλης μας».

ΟΜΙΛΙΑ ΕΛΕΝΗΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ

Στην ομιλία της η Ελένη Αλεξοπούλου, μία εκ των δύο μηχανικών του Δήμου Πατρέων, που δημιούργησαν το συγκεκριμένο λεύκωμα, είπε:

«Εκπροσωπώντας τις  τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου θα ήθελα να ευχαριστήσω την ΧΕΕΕ που διοργανώνει το 13ο Συνέδριό της στην Πάτρα και επί πλέον να εκφράσω την   χαρά μου για την παρουσία στην πόλη μας  φίλων  και συναδέλφων  που μας συνδέουν πολλά χρόνια γνωριμίας.

Το Συνέδριο αποτέλεσε την αφορμή να προβάλουμε το μοναδικό αρχειακό χαρτογραφικό υλικό που διαθέτει ο Δήμος  παρουσιάζοντας, στην έκθεση που σε λίγο θα εγκαινιάσει ο κ. Δήμαρχος και στο Λεύκωμα που μόλις εκδόθηκε, κάποιους πρωτότυπους χάρτες του Σχεδίου Πόλης  που απεικονίζουν το πολεοδομικό παρελθόν  από το 1831 έως το 1943.

Παρουσιάζεται λοιπόν σήμερα μία προσπάθεια  που ξεκίνησε ως ιδέα και έγινε μεράκι δύο υπαλλήλων, του συνάδελφου μου κ. Σταματίου και δική μου, να αναδείξουμε και να τιμήσουμε το  παρελθόν της πόλης μας.

Η ενασχόλησή μας με το Σχέδιο Πόλεως της Πάτρας ξεκίνησε πριν από 30 χρόνια περίπου. Η υπηρεσιακή καθημερινότητα ήταν αυτή που μας άνοιξε τον δρόμο και μας έκανε κοινωνούς του Σχεδίου της πόλης στην οποία ζούσαμε, αποκαλύπτοντάς μας έναν θησαυρό διαγραμμάτων τα οποία, διπλωμένα –για να μην πιάνουν τόπο–, αποτελούσαν το αρχειακό υλικό του Δήμου.

Τα «αραχνοΰφαντα» διαγράμματα, που μετρούσαν τότε πάνω από 100 χρόνια ζωής, με τα καλλιγραφικά γράμματα στους τίτλους και στα υπομνήματα, με τις υπογραφές βασιλέων και υπουργών, απλώνονταν καθημερινά στα τραπέζια και πάνω τους με χάρακες και μολύβια όλοι εμείς οι ενασχολούμενοι με το Σχέδιο Πόλεως, χρησιμοποιώντας τα ως το κυρίως υπόβαθρο της δουλειάς μας, ερμηνεύαμε, μετρούσαμε, σχεδιάζαμε και αποφασίζαμε για την εφαρμογή του, αλλοιώνοντας εν μέρει το περιεχόμενο αυτών των κειμηλίων.

Η συνεχής χρήση είχε αρχίσει από τότε να αφήνει τα σημάδια της, αφού τα διαγράμματα είχαν αρχίσει να ξεθωριάζουν και να φθείρονται και η επιβεβλημένη συντήρησή τους γινόταν εκ των ενόντων με κολλητικές ταινίες, οι οποίες κάλυπταν κυρίως τα σκισίματα, αφήνοντας όμως έντονα τα ίχνη τους πάνω σε αυτό το εξαιρετικά «λεπτεπίλεπτο» υλικό.

Σταδιακά, συνειδητοποιώντας την αξία της μοναδικότητας και ιστορικότητας των διαγραμμάτων και με σύμμαχο τις δυνατότητες που η ηλεκτρονική τεχνολογία προσφέρει, όλο αυτό το αρχειακό υλικό ψηφιοποιήθηκε και ασφαλές πλέον θα μείνει ως παρακαταθήκη στους επόμενους από μας αλλά και σε όσους άλλους εκφράσουν τη διάθεση να ασχοληθούν με την πολεοδομική ιστορία της Πάτρας. Η ηλεκτρονική διασφάλιση δεν αναιρεί βεβαίως την αξία των πρωτότυπων έντυπων χαρτών και την επιτακτική υποχρέωση του Δήμου για την κατάλληλη συντήρηση, την ασφαλή αρχειοθέτησή τους και την ανάδειξη της μοναδικής αυτής κληρονομιάς στις νεότερες γενιές.

Για τους μηχανικούς του Δήμου που ασχολούνται με το Σχέδιο Πόλεως το πολεοδομικό παρελθόν της παλαιάς Πάτρας ξεκινούσε ιστορικά το έτος 1829, με την εκπόνηση και παράδοση του σχεδίου Βούλγαρη στον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Όμως ρυμοτομικό διάγραμμα στο «πνεύμα» του σχεδίου του Βούλγαρη εμφανιζόταν μόλις το έτος 1858 στον μοναδικής αξίας πρωτότυπο χάρτη που βρίσκεται στον Δήμο, ο οποίος απεικονίζει ως υπόβαθρο την πόλη μετά την Τουρκοκρατία.Το γεγονός ότι μέχρι πρόσφατα απουσίαζε από το αρχειακό μας υλικό οποιοδήποτε στοιχείο εκείνου του μεσοδιαστήματος των 30 περίπου χρόνων μάς είχε δημιουργήσει την «εσφαλμένη» άποψη ότι το ρυμοτομικό διάγραμμα του 1858 αποτελούσε ουσιαστικά την έναρξη της πολεοδομικής ιστορίας της πόλης.

Η αντίληψή μας αυτή αναιρέθηκε όταν πληροφορηθήκαμε την ύπαρξη χαρτών της παλαιάς Πάτρας έτους 1831 στο αρχείο χαρτών του Υπουργείου ΠΕΚΑ. Οι χάρτες αυτοί –τους οποίους είχαν την ευγενή καλοσύνη να μας χορηγήσουν ηλεκτρονικά οι αρμόδιοι συνάδελφοι του υπουργείου–, συνδυασμένοι με το υλικό που αναζητήσαμε στα διατάγματα εκείνης της εποχής, μας οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι το Σχέδιο Πόλεως στις κατευθύνσεις του Βούλγαρη δεν αποτελούσε κάποια γενική πρόταση αλλά είχε θεσμική και κανονιστική ισχύ ήδη από το 1831, πριν δηλαδή από το έτος 1858, που μέχρι πρότινος θεωρούσαμε ως την πολεοδομική αφετηρία στον σχεδιασμό της πόλης.

O εντυπωσιακός κτηματολογικός χάρτης του Cerulli, το ρυμοτομικό διάγραμμα του 1831, που βρίσκεται στο αρχείο του ΥΠΕΚΑ, και η από την 4η Νοεμβρίου του 1831 επιστολή από την Πάτρα της «Επί της τακτοποιήσεως του Σχεδίου Πόλεως Επιτροπής» προς τον πολιτικό τέκτονα Cerulli, που βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, είναι κάποια από τα στοιχεία που μας ώθησαν σε νέους δρόμους αναζήτησης για το θεσμοθετημένο πολεοδομικό παρελθόν της πόλης και μας οδήγησαν στην ανεύρεση νόμων και διαταγμάτων που εκδόθηκαν αμέσως μετά το 1831 και αφορούσαν όχι μόνο την πόλη μας αλλά όλη την επικράτεια του νεοσύστατου κράτους. Έτσι, εντοπίσαμε στα αρχεία του Εθνικού Τυπογραφείου τον Νόμο «Περί συστάσεως Δήμων» (ΦΕΚ 3/10-1-1834), το Διάταγμα «Περί Κτηματολογίων» (ΦΕΚ 70/2-12-1836), τον Νόμο «Περί της διευθύνσεως των πολιτικών δημοσίων οικοδομών» (ΦΕΚ 79/28-12-1836), που είναι αντίστοιχος του σημερινού ΝΟΚ, τον Νόμο ΥΝΖ «Περί των εν Πάτραις οικοπέδων» (ΦΕΚ 18/10-6-1858) και άλλα πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για τη δομή και την πολεοδομική νομοθεσία εκείνης της εποχής, τα οποία αποτελούν αντικείμενο περαιτέρω έρευνας από τους ενασχολουμένους με το Σχέδιο Πόλεως.

Τα λοιπά «ιστορικά» διαγράμματα που βρίσκονται στο αρχείο του Δήμου από το έτος 1861 και μέχρι το 1930, το καθένα μόνο του αλλά και συνδυασμένα μεταξύ τους, παρουσιάζουν μέσω των επεκτάσεων και των συνεχών τροποποιήσεων την πολεοδομική εξέλιξη του παλαιού σχεδίου της πόλης.

Η ανάγνωσή τους προβάλλει πλέον των πολεοδομικών πληροφοριών πολλά στοιχεία που μπορούν να «ερμηνεύσουν» τις επιλογές για τις κατά καιρούς τροποποιήσεις του Σχεδίου Πόλεως, να αναδείξουν την κοινωνικοπολιτική και οικονομική συγκρότηση της πόλης, να αποτυπώσουν την ανυπαρξία προγραμματισμού στις επεκτάσεις και να εξηγήσουν τα συσσωρευμένα και ανυπέρβλητα προβλήματα του σημερινού πολεοδομικού συγκροτήματος.

Αξίζουν σχολιασμού οι από του έτους 1831 «παρεμβάσεις» για την ελαχιστοποίηση των προβλεπόμενων από το σχέδιο του Βούλγαρη κοινόχρηστων χώρων και ζωνών πρασίνου, όπως και το γεγονός ότι στις τμηματικές επεκτάσεις του Σχεδίου Πόλεως από το έτος 1903 μέχρι το 1929 στη «νέα πόλη», παρόλο που το Σχέδιο Πόλεως διπλασιάστηκε, από 200 Ηα σε 400 Ηα, δεν προστέθηκε κανένας νέος κοινόχρηστος χώρος πλέον αυτών που είχαν σχεδιαστεί το 1831, όταν η έκτασή του ήταν 65 Ηα, έξι (6) φορές δηλαδή μικρότερο.

Σημειώνεται ότι το σχέδιο του έτους 1831, το οποίο είχε ήδη υποστεί αλλαγές σε σχέση με το σχέδιο Βούλγαρη, διατηρούσε τις δύο από τις πέντε πλατείες της Κάτω Πόλης, την «Εθνική Πλατεία» και την «Αγορά Δημητριακών Καρπών», τις σημερινές δηλαδή Πλατεία Γεωργίου του Α΄ και Όλγας αντιστοίχως, ενώ οι προβλεπόμενες από τον Βούλγαρη ζώνες πρασίνου νοτίως του Κάστρου και μεταξύ των οδών Αγίου Γεωργίου, Α. Υψηλάντου και Γεροκωστοπούλου (θέση σήμερα του ανεσκαμμένου αρχαιολογικού χώρου) στην πορεία των χρόνων οικοπεδοποιήθηκαν.

Άξιο αναφοράς επίσης είναι το υλικό που παρουσιάζεται σε αυτή την έκδοση, χωρίς καμία επεξεργασία και με φθορές και το οποίο είναι μέρος του υπάρχοντος στο αρχείο του Δήμου και του ΥΠΕΚΑ, ενώ κάποιο προέρχεται από το προσωπικό αρχείο συνδημοτών, όπως του συναδέλφου μηχανικού κ. Αλέξη Δημητρόπουλου, της κ. Λήδας Τασσοπούλου-Παπαμανώλη, του δικηγόρου Πατρών κ. Αλκαίου Βγενόπουλου, οι οποίοι με την ευαισθησία που αρμόζει στο παρελθόν τα διαφύλαξαν ως κειμήλια, τα ανέσυραν από το οικογενειακό τους αρχείο και είχαν την ευγενή καλοσύνη να μας τα διαθέσουν και να μας επιτρέψει να τα προβάλουμε. Ομοίως με την ευγενική μεσολάβηση του συναδέλφου μηχανικού κ. Θωμά Ζαχαρόπουλου έχουμε το ψηφιακό αντίγραφο του μοναδικής αξίας και αισθητικής τοπογραφικού διαγράμματος έτους 1842.

Η ανάγνωσή όλου αυτού του υλικού θεωρούμε ότι είναι ενδιαφέρουσα για όλους τους παροικούντες στην Πάτρα, ακόμα και από τους μη κατ’ επάγγελμα εξειδικευμένους, αφού στους χάρτες προβάλλεται η πόλη μετά την Τουρκοκρατία, αναδεικνύεται ο σχεδιασμός της, εξάγονται συμπεράσματα για τη μετέπειτα διαχείριση του Σχεδίου Πόλεως, αναγνωρίζονται κτίρια και ιδιοκτήτες των οποίων οι οικογένειες διαμένουν ακόμη στην πόλη, βλέπουμε τη θέση του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου (Πούμπλικο) και τη διανομή των εθνικών γαιών, μαθαίνουμε επί χάρτου τη διαδρομή της βόλτας των Πατρινών στο Γυρί, στο Μπολσοκάκ, και αποκτούμε άποψη για τον τρόπο σύνταξης των τοπογραφικών διαγραμμάτων εκείνης της εποχής.

Στην προσπάθειά μας για την ανάδειξη αυτού του πλούτου της πόλης είχαμε την αμέριστη συμπαράσταση της φιλολόγου-ιστορικού κ. Γ. Καΐκα-Μαντανίκα, η οποία αφιλοκερδώς στόλισε την έκδοση με λόγια για την ιστορία της πόλης, την απλόχερη εξειδικευμένη επιστημονική υποστήριξη του καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Β. Παππά, την βοήθεια του συναδέλφου και υπεύθυνου της Δημοτικής Πινακοθήκης κ. Δ. Παπανικολάου και τέλος των νέων συναδέλφων και    συνεργατών του κ. Παππά που μας βοήθησαν στο στήσιμο της έκθεσης.

Πάνω από όλους βεβαίως είχαμε στο εγχείρημά μας αυτό αρωγό την  Δημοτική Αρχή του κ. Δημαρά, τον οποίο και ευχαριστούμε προσωπικά, που αντιλαμβανόμενη την αξία του αρχειακού υλικού μας εμπιστεύθηκε και αποφάσισε να χρηματοδοτήσει   αυτή την έκδοση και την παρούσα δημοτική αρχή και τον Δήμαρχο τον κ. Πελετίδη που έδειξε το ίδιο ενδιαφέρον και επί των ημερών της  υλοποιείται και προβάλλεται αυτή η προσπάθεια.

Κλείνοντας θα επιθυμούσα να εκφράσω την ευχή το υλικό αυτό μαζί με   λοιπά αρχεία του Δήμου να βρουν μια μόνιμη στέγη, να είναι επισκέψιμα από όλους τους δημότες  και μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων  τα μοναδικά αυτά κειμήλια να αποτελέσουν   μορφωτικό υλικό για τις νεώτερες γενιές».