Πίτσα Margherita: Η παραδοσιακή συνταγή και η ιστορία της

Αγα­πη­μέ­νη σε μικρούς και μεγά­λους, η πίτσα  απο­τε­λεί κορυ­φαίο πιά­το όχι μόνο στην Ιτα­λία, αλλά σε όλο τον κόσμο.

Βέβαια εδώ είναι ένα ζήτη­μα …τι εννο­ού­με «πίτσα»: οι περισ­σό­τε­ροι θεω­ρούν πως είναι ένα ακα­θό­ρι­στο ζυμά­ρι και από πάνω κατά βού­λη­ση!, εκεί­να δηλα­δή τα άθλια και άκρως δια­δο­μέ­να ‑ειδι­κά στη νεο­λαία “Junk food” … |> πρό­χει­ρο φαγη­τό ή «σκου­πί­δι»<| ανθυ­γιει­νά «φαγη­τά» με άπει­ρες θερ­μί­δες ζάχα­ρη και κατα­στρε­πτι­κά για τον οργα­νι­σμό λίπη, με ελά­χι­στες έως καθό­λου διαι­τη­τι­κές ίνες, πρω­τε­ΐ­νες, βιτα­μί­νες, μέταλ­λα ή άλλες σημα­ντι­κές και απα­ραί­τη­τες για τη σωστή δια­τρο­φή ουσί­ες (για τα Junk βλ. περισ­σό­τε­ρα στο τέλος).

Αν googlά­ρει κανείς πίτσα +… θα βρει τα πιο απί­θα­να, από ανα­νά και αβο­κά­ντο, μέχρι πίτσα Μαρ­γα­ρί­τα με κρέ­μα γάλα­κτος και φυσι­κά σου­τζού­κια και ό,τι άλλο μπο­ρεί κανείς να φανταστεί.

Και παντού ‑υπο­ση­μεί­ω­ση τα περί­φη­μα «μυστι­κά “tips”» ‑βάλε και τού­το, βάλε και τ’ άλλο και ανά­με­σα οι πλη­ρω­μέ­νες δια­φη­μί­σεις «τοπο­θέ­τη­σης προϊόντων».

Η γνή­σια “φτω­χή” Μαρ­γα­ρί­τα (Margherita) απο­τε­λεί ακό­μη σπε­σια­λι­τέ κάποιων ελά­χι­στων ‑επώ­νυ­μων και μη, εστια­το­ρί­ων που σέβο­νται τον εαυ­τό τους, προ­σφέ­ρο­ντας στους πελά­τες τους αυτό το νόστι­μο πιά­το, που επα­νε­ξε­τά­ζε­ται χρο­νι­κά σε όλες τις πλευ­ρές του, δια­τη­ρώ­ντας όμως τα αναλ­λοί­ω­τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά της προ­έ­λευ­σής του.

Ακό­μη σήμε­ρα στην Ιτα­λία ‑ειδι­κά στη Νάπο­λη, υπάρ­χουν 100άδες μαγα­ζιά γει­το­νιάς ‑τρύ­πες κυριο­λε­κτι­κά που δεν τους δίνει κανείς σημα­σία, που όμως κατα­φέρ­νουν να δια­τη­ρούν αναλ­λοί­ω­τη μια παρά­δο­ση αιώ­νων.

Και αυτή είναι πολύ απλή και συγκεκριμένη:

Pizza Margherita παραδοσιακή συνταγή

• 1 λίτρο χλια­ρό νερό
• 50 gr αλάτι
• 3 gr νωπή μαγιά
• 1,7–1,8kg αλεύ­ρι (του­λά­χι­στον 600gr τύπου Manitoba, το υπό­λοι­πο OO) για 6–8 τεμ
• Mozzarella ‑μοτσα­ρέ­λα 200gr για κάθε pizza
• Ντο­μά­τα ‑από ελά­χι­στη ως 200gr / τεμ
• Ελαιό­λα­δο έξτρα παρ­θέ­νο 15–20gr / τεμ
• Βασι­λι­κός και …
• Τίπο­τε άλλο απολύτως

▪️ Η αυθε­ντι­κή Ναπο­λι­τά­νι­κη ζύμη πρέ­πει να είναι μαλα­κή και ελα­στι­κή, με ανα­ση­κω­μέ­νο περι­θώ­ριο σε στρογ­γυ­λε­μέ­νο σχή­μα δια­μέ­τρου ~35cm που όταν ψήνε­ται σε φούρ­νο με πυρό­του­βλα και ξύλα δεν πρέ­πει να είναι καθό­λου καμ­μέ­νη (απλά λίγο καψα­λι­σμέ­νη γύρω-γύρω). Ένα και μόνο μέγε­θος «ατο­μι­κό» ‑ούτε μεσαίο, ούτε «γίγας»

Σχετικά με τα υλικά

▪️ Η Mozzarella - μοτσα­ρέ­λα είναι εκεί­νο το μαλα­κό ζου­με­ρό ολό­λευ­κο τυρί ΠΟΠ ‑Προ­στα­τευό­με­νης Ονο­μα­σί­ας & Προ­έ­λευ­σης (στη νότια Ιτα­λία στην αυθε­ντι­κή της μορ­φή -Mozzarella di Bufala φτιά­χνε­ται απο­κλει­στι­κά από γάλα του τοπι­κού ‑αμφί­βο­λο αν υπάρ­χει σήμε­ρα «νερο­βου­βά­λου», ενώ για  ευρεία κατα­νά­λω­ση από γάλα αγε­λά­δας συνή­θως είναι το λεγό­με­νο  «fior di latte»).
▪️ Δεν έχει καμιά σχέ­ση με τη (δανέ­ζι­κη συνή­θως) “φρα­τζό­λα” (κίτρι­νο τυρί τύπου τοστ, που θυμί­ζει edam ή το δικό μας “τρι­κα­λι­νό”, κασέ­ρι κά)

▪️ Ο Βασι­λι­κός είναι μια ποι­κι­λία του δικού μας πλα­τύ­φυλ­λου (|> ΣΣ οι Ιτα­λοί ‑σε αντί­θε­ση με εμάς, χρη­σι­μο­ποιούν το βασι­λι­κό κατά κόρο στη μαγει­ρι­κή τους γενικότερα)

▪️ Τέλος η ντο­μά­τα (και όχι σάλ­τσα) είναι τα λεγό­με­να Pomodori pelati (εμπο­ρί­ου σήμε­ρα) ζωντα­νά, φρέ­σκα «ντο­μα­τά­κια» σε κον­σέρ­βα, που -χει­ρο­ποί­η­τα, δε λεί­πουν από κανέ­να ιτα­λι­κό σπί­τι του νότου.
Η παραλ­λα­γή «margherita all’ombra» περιέ­χει ελά­χι­στη έως καθό­λου ντομάτα

Διατροφική αξία της ναπολιτάνικης πίτσας

Αναμ­φι­σβή­τη­τα η πίτσα Margherita πρέ­πει να θεω­ρεί­ται ένα πλή­ρες πιά­το από θρε­πτι­κή άποψη.
Παρέ­χει την σωστή ποσό­τη­τα υδα­ταν­θρά­κων, πρω­τεϊ­νών και βιτα­μι­νών σε ένα πιά­το (μια συνή­θης 300 gr είναι ~800 θερ­μί­δες). Με σαλά­τα και λίγο φρουτάκι…

Ιστορία της πίτσας Margherita

▪️ Σύμ­φω­να με όσα έχουν γρα­φτεί και πιστο­ποι­η­θεί, η συγκε­κρι­μέ­νη πίτσα γεν­νή­θη­κε από το χέρι του παρα­σκευα­στή πίτσας Raffaele Esposito της πιτσα­ρί­ας Brandi (που γεν­νή­θη­κε με το όνο­μα “Pietro e Basta” -«Πέτρος και τίπο­τε περισ­σό­τε­ρο το 1780). Αυτή η απα­λή και αρω­μα­τι­κή “tricolore” ζύμη με μοτσα­ρέ­λα ντο­μά­τα και βασι­λι­κό (τα τρία χρώ­μα­τα της Ιτα­λί­ας) δημιουρ­γή­θη­κε όταν ο βασι­λιάς Umberto I με τη σύζυ­γό του Margherita πήγε στο παλά­τι του Capodimonte και ανέ­θε­σε στον Esposito να προ­ε­τοι­μά­σει ένα ξεχω­ρι­στό δείπνο.
▪️ Ο σεφ πρό­τει­νε τρεις παραλ­λα­γές πίτσας και ήταν η βασί­λισ­σα που θα έπρε­πε να επι­λέ­ξει την καλύ­τε­ρη (έτσι ο Esposito απο­φά­σι­σε να την ονο­μά­σει «pizza Margherita”).
Προς τεκ­μη­ρί­ω­ση της ιστο­ρί­ας υπάρ­χει μια επι­στο­λή, που χρο­νο­λο­γεί­ται από το 1889 του Camillo Galli, επι­κε­φα­λής των σχε­τι­κών με τα τρα­πε­ζώ­μα­τα υπη­ρε­σιών του παλα­τιού, που αναφέρει:
«Επι­βε­βαιώ­νω ότι οι τρεις ποιό­τη­τες πίτσας που παρα­σκευά­σα­τε για την Αυτού Μεγα­λειό­τη­τα την Βασί­λισ­σα βρέ­θη­καν πολύ καλές».

ℹ️  Ωστό­σο, από μερι­κές μελέ­τες που έγι­ναν πρό­σφα­τα, φαί­νε­ται ότι η ιστο­ρία είναι αλη­θι­νή μεν, αλλά η πίτσα γεν­νή­θη­κε στη Νάπο­λη πριν από το 1889, ίσως μετα­ξύ του 1796 και του 1810. Αυτό συνά­γε­ται από το γεγο­νός ότι το 1866 ο Francesco De Boucard σε ένα γρα­πτό με τίτλο «ήθη κι έθι­μα της Νάπο­λης, τοπία και πίνα­κες»  μιλά­ει για την πίτσα γενι­κά για τη γνω­στή marinara και calzone.
«Οι πιο συνη­θι­σμέ­νες πίτσες, “coll’aglio e l’oglio”, έχουν λάδι αλά­τι, ρίγα­νη και κομ­μα­τά­κια σκόρ­δο, άλλες τυρί λαρ­δί και φύλ­λα βασι­λι­κού. Στις πρώ­τες προ­στί­θε­ται συχνά ένα μικρο­σκο­πι­κό παστό ψαρά­κι (ΣΣ |> αντζού­για) στις άλλες λεπτές φέτες μοτσα­ρέ­λα. Μερι­κές φορές ζαμπόν σε φέτες, ντο­μά­τα, μύδια κλπ. … σε κάποιες άλλες ανα­δι­πλώ­νε­ται το ζυμά­ρι σχη­μα­τί­ζο­ντας αυτό που ονο­μά­ζε­ται “calzone”».
60 χρό­νια πριν ο συγ­γρα­φέ­ας Riccio πόνη­μα «Νάπο­λη και περί­χω­ρα» μίλη­σε για μια «ζύμη με καρυ­κεύ­μα­τα ντο­μά­τα, βασι­λι­κό και μοτσα­ρέ­λα» (δηλ για την margherita).

Η ταμπέ­λα μιας ακό­μη ιστο­ρι­κής πιτσα­ρί­ας (Brandi) στη Νάπο­λη. 131 χρό­νια μετά ακό­μη σήμε­ρα, λει­τουρ­γεί από την ίδια οικο­γέ­νεια (εστια­τό­ριο πολυτελείας)

Η προέλευση του όρου “πίτσα”

Πολ­λοί ιστο­ρι­κοί ‑και έτσι είναι, μιλούν για την πίτσα, σαν μια ζύμη που ψήνε­ται με διά­φο­ρα από πάνω ‑κάποιες φορές προ­στί­θε­νται και μετά το ψήσι­μο, που έχουν να κάνουν με την περιο­χή και τις δια­τρο­φι­κές συνή­θεις στις ντό­πιες κοι­νω­νί­ες, ήδη διά­ση­μο έθι­μο στους ελλη­νι­κούς και ελλη­νι­στι­κούς χρό­νους (περι­γρά­φε­ται και από τον Βιρ­γί­λιο στην Αινειά­δα του)
▪️  Μπο­ρεί να χρο­νο­λο­γη­θεί και από το 3000 π.Χ., όταν, σύμ­φω­να με κάποια ευρή­μα­τα στη Σαρ­δη­νία, η χρή­ση μαγιάς ήταν ήδη γνωστή.
▪️  Στην αρχαία Ελλά­δα υπήρ­χαν τα (γλυ­κά συνή­θως) ψωμά­κια που λέγο­νταν πλα­κού­ντες (πλα­κο­ῦς)
▪️  Οι Πέρ­σες παρα­σκεύ­α­ζαν το δικό τους ψωμί χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ασπί­δες για το ψήσι­μο. Επί­σης στην αρχαία Αίγυ­πτο γνώ­ρι­ζαν ήδη τη χρή­ση της μαγιάς.
▪️  Τέλος οι Ρωμαί­οι, και ίσως περισ­σό­τε­ρο από άλλους, άρχι­σαν να χρη­σι­μο­ποιούν αλεύ­ρια από διά­φο­ρα δημη­τρια­κά και έψη­να ψωμά­κια στο σπίτι.
▪️ Το 997 χρη­σι­μο­ποιεί­ται για πρώ­τη φορά ο όρος «pizza» σε μισθω­τή­ριο ενός νερό­μυ­λου στον ποτα­μό Garigliano: στο καπά­ρο εκτός από το συμ­φω­νη­μέ­νο χρη­μα­τι­κό ποσό προ­βλέ­πο­νταν Και «12 πίτσες δωρεάν».

Πίτσα Mastunicola (βασι­λι­κός +λαρ­δί)

Στο ερώ­τη­μα σχε­τι­κά με το πού γεν­νή­θη­κε η πίτσα, δεν είναι δυνα­τόν να δοθεί μια ξεκά­θα­ρη απάντηση.
Το 16ο αιώ­να στο «Βασί­λειο της Νάπο­λης» ήταν γνω­στή η απο­κα­λού­με­νη πίτσα Mastunicola (λαρ­δί, τυρί προ­βά­του, πιπέ­ρι και βασι­λι­κό) που, σε μερι­κούς, θα μπο­ρού­σε να παρα­πέ­μπει σε γκουρ­μέ πρό­τα­ση ενός σύγ­χρο­νου μενού, επί­σης πίτσα cecinelli (με αντζού­γιες). Εκεί­νο τον και­ρό δεν γινό­ταν χρή­ση ντομάτας

Η παλιά πιτσα­ρία Port’Alba στη Νάπο­λη θεω­ρεί­ται η παλαιό­τε­ρη ιτα­λι­κή πιτσα­ρία που εξα­κο­λου­θεί να υπάρ­χει σήμερα!

ℹ️  Οι πίτσες που ψήνο­νται καθη­με­ρι­νά στην Ιτα­λία είναι 5.000.000 … πολ­λα­πλα­σιά­ζο­ντας επί 365 … ενά­μι­σι δισε­κα­τομ­μύ­ρια το χρό­νο. Είναι η πιο γνω­στή ιτα­λι­κή λέξη στο εξω­τε­ρι­κό, ακό­μη και από το καπου­τσί­νο, τα σπαγ­γέ­τι και τον εσπρέ­σο. αντι­προ­σω­πεύ­ο­ντας το Made in Italy και θα γίνει σύντο­μα, «κλη­ρο­νο­μιά» της Unesco!.
ℹ️  Πόσο κοστί­ζει; Λίγα ευρώ αλλά έχει κατα­γρα­φεί και η ακρι­βό­τε­ρη στον κόσμο ονο­μά­ζε­ται Luigi XIII (Λου­δο­βί­κος 13ος) και κοστί­ζει 8.300€ στην πιστω­τι­κή κάρ­τα. Εχει εφευ­ρε­θεί από τον «παρα­σκευα­στή» Agropoli Renato Viola, με διά­με­τρο μόνο 20εκ, η ζύμη (λένε) φου­σκώ­νει 72 ώρες και έχει μοτσα­ρέ­λα περιο­πής ‑mozzarella di bufala, ντο­μά­τα, αυστρα­λια­νό ροζ αλά­τι, χαβιά­ρι, αστα­κό, γαρί­δες και «ποτά­μια» σαμπάνιας.
ℹ️  Ποιος τρώ­ει την περισ­σό­τε­ρη; Όχι οι ιτα­λοί αλλά φυσι­κά οι αμε­ρι­κά­νοι, με πάνω από 13 κιλά πίτσα ανά άτο­μο ετη­σί­ως (||πλά­σιο από τους ιταλούς).
ℹ️  Ποια είναι η μακρύ­τε­ρη στον κόσμο; Το ρεκόρ Guiunnes καταρ­ρί­φθη­κε το 2015 από την Ιτα­λία, η οποία παρου­σί­α­σε μια πίτσα μήκους 1595,45 μέτρων και ~5 τόνων σε βάρος. Για την προ­ε­τοι­μα­σία χρειά­στη­καν πέντε φούρ­νοι, 80 μέλη του ιτα­λού εθνι­κού σταφ σεφ πίτσας, 200 ειδι­κοί εθε­λο­ντές να επι­βλέ­πουν +40 άτο­μα για τη μετα­φο­ρά των φούρ­νων. Το ψήσι­μο χρειά­στη­κε τρία λεπτά ανά μέτρο ‑κάντε λογαριασμό.
ℹ️  Η σωστή θερ­μο­κρα­σία ψησί­μα­τος είναι 330–380°C για ηλε­κτρι­κό φούρ­νο ή αερί­ου και ~400–450°C για τον ξυλόφουρνο
ℹ️  Οι ιτα­λοί δια­θέ­τουν και ακα­δη­μία πίτσας, με σχο­λή κλπ

(In Napoli where love is king
When boy meets girl here’s what they say)
When the moon hits your eye like a big pizza pie
That’s amore
When the world seems to shine like you’ve had too much wine
That’s amore
Bells will ring ting-a-ling-a-ling, ting-a-ling-a-ling
And you’ll sing “Vita bella”
Hearts will play tippy-tippy-tay, tippy-tippy-tay
Like a gay tarantella
When the stars make you drool just like a pasta e fasul
That’s amore
When you dance down the street with a cloud at your feet
You’re in love
When you walk in a dream but you know you’re not dreaming signore
Scusami, but you see, back in old Napoli
That’s amore
When the moon hits your eye like a big pizza pie, that’s amore
That’s amore,
When the world seems to shine like you’ve had too much wine, that’s…
Bells will ring ting-a-ling-a-ling, ting-a-ling-a-ling
And you’ll sing “Vita bella” (Vita bel‑, vita bella)
Hearts will play tippy-tippy-tay, tippy-tippy-tay
Like a gay tarantella
Lucky fella
When the stars make you drool just like a pasta e fasul, that’s amore
That’s amore
When you dance down the street with a cloud at your feet
You’re in love
When you walk in a dream but you know you’re not dreaming signore
Scusami, but you see, back in old Napoli
That’s amore
Amore, that’s amore

Το «Junk food» (=πρό­χει­ρο φαγη­τό ή «σκου­πί­δι») είναι ένα ανθυ­γιει­νό «φαγη­τό» με άπει­ρες θερ­μί­δες ζάχα­ρη και κατα­στρε­πτι­κά για τον οργα­νι­σμό λίπη, με ελά­χι­στες έως καθό­λου διαι­τη­τι­κές ίνες, πρω­τε­ΐ­νες, βιτα­μί­νες, μέταλ­λα ή άλλες σημα­ντι­κές και απα­ραί­τη­τες για τη σωστή δια­τρο­φή ουσίες.
Συχνά χρη­σι­μο­ποιεί­ται ο όρος «τρό­φι­μα HFSS” |> high fat, salt & sugar ‑υψη­λή περιε­κτι­κό­τη­τα σε λίπος, αλά­τι και ζάχαρη<|.
Τα Fastfoodά­δι­κα ‑αν και τα «γρή­γο­ρης παρα­σκευ­ής» δεν μπο­ρούν κατη­γο­ρη­μα­τι­κά να περι­γρα­φούν ως ανε­πι­θύ­μη­τα τρό­φι­μα, με ελά­χι­στες εξαι­ρέ­σεις, που απο­τε­λούν την εύκο­λη (και φτη­νή) «λύση» είναι ό,τι χει­ρό­τε­ρο δεδο­μέ­νου ότι τα πάντα ανή­κουν στην κατη­γο­ρία «τρό­φι­μα επε­ξερ­γα­σμέ­να», που έχουν να κάνουν με την παχυ­σαρ­κία αυξη­μέ­νο κίν­δυ­νο καρ­διαγ­γεια­κών και πολ­λών άλλων χρό­νιων παθήσεων.

Τα «Junk foods» κάνουν χρυ­σές δου­λειές και στις υπα­νά­πτυ­κτες / ανα­πτυσ­σό­με­νες χώρες: πχ στη Ghana το φαι­νό­με­νο παχυ­σαρ­κία + αύξη­ση των επι­πέ­δων καρ­δια­κής προ­σβο­λής έχει να κάνει με αυτή τη δια­τρο­φή και ήδη από την ηλι­κία των 30 ετών οι αρτη­ρί­ες αρχί­ζουν να φράσ­σο­νται και να θέτουν τις βάσεις για μελ­λο­ντι­κές καρ­δια­κές προσβολές.
Μια μελέ­τη του Ινστι­τού­του Ερευ­νών Scripps Research υπο­δει­κνύ­ει ότι η κατα­νά­λω­ση «Junk food» μπο­ρεί να μετα­βάλ­λει τη δρα­στη­ριό­τη­τα του εγκε­φά­λου με τρό­πο παρό­μοιο με τα ναρ­κω­τι­κά όπως η κοκα­ΐ­νη και η ηρωίνη.
Οι κατα­να­λω­τές που τρώ­νε πολύ «πρό­χει­ρο φαγη­τό» απο­φεύ­γουν (δεν τους αρέ­σουν πλέ­ον, τα απορ­ρί­πτει η βού­λη­ση του οργα­νι­σμού) τα υγιει­νά τρό­φι­μα και τα φρού­τα — λαχανικά.
Μια δοκι­μή σε αρου­ραί­ους απέ­δει­ξε πως οι αρνη­τι­κές συνέ­πειες από πρό­χει­ρο φαγη­τό εκδη­λώ­νε­ται με τον ίδιο τρό­πο στους ανθρώπους:
Μετά από πολ­λές εβδο­μά­δες με απε­ριό­ρι­στη πρό­σβα­ση σε πρό­χει­ρο φαγη­τό, τα «κέντρα ευχα­ρί­στη­σης» (pleasure centers) των εγκέ­φα­λων τους απευαι­σθη­το­ποι­ή­θη­καν, απαι­τώ­ντας όλο και περισ­σό­τε­ρο φαγη­τό. Μετά την απο­μά­κρυν­ση των πρό­χει­ρων και την αντι­κα­τά­στα­σή τους με «υγιει­νή» (για τους αρου­ραί­ους) δια­τρο­φή, αυτοί κυριο­λε­κτι­κά λιμο­κτό­νη­σαν για πάνω από δύο εβδο­μά­δες, μερι­κοί πέθα­ναν, ενώ σε άλλους λει­τούρ­γη­σε την τελευ­ταία στιγ­μή το ένστι­κτο της αυτοσυντήρησης.
Μια μελέ­τη του British Journal of Nutrition δια­πί­στω­σε ότι οι θηλυ­κοί αρου­ραί­οι που τρώ­νε πρό­χει­ρο φαγη­τό κατά τη διάρ­κεια της εγκυ­μο­σύ­νης κλη­ρο­νο­μούν την ανθυ­γιει­νή δια­τρο­φι­κή συνή­θεια στους απο­γό­νους τους.
Άλλες έρευ­νες, που έχουν γίνει σχε­τι­κά με τον αντί­κτυ­πο των ζαχα­ρού­χων τρο­φί­μων στη συναι­σθη­μα­τι­κή υγεία του ανθρώ­που κατα­λή­γουν στο ότι η κατα­νά­λω­ση αυτών των φαγη­τών επη­ρε­ά­ζει αρνη­τι­κά τα επί­πε­δα ενέρ­γειας και τη συναι­σθη­μα­τι­κή ευεξία.
Σε μια μελέ­τη που δημο­σιεύ­τη­κε στην European Journal of Clinical Nutrition ‑Ευρω­παϊ­κή Εφη­με­ρί­δα της Κλι­νι­κής Δια­τρο­φής, σχε­τι­κά με τη συχνό­τη­τα κατα­νά­λω­σης 57 συγκε­κρι­μέ­νων τρο­φών / ποτών από 4.000 παι­διά ηλι­κί­ας 4½ και στα επτά τους χρό­νια δόθη­κε στους γονείς το ερω­τη­μα­το­λό­γιο για τις δυνα­τό­τη­τες — δεξιό­τη­τες και τις δυσκο­λί­ες (Strengths and Difficulties Questionnaire ‑SDQ), με πέντε κλί­μα­κες: υπερ­κι­νη­τι­κό­τη­τα, προ­βλή­μα­τα συμπε­ρι­φο­ράς, προ­βλή­μα­τα με τους συνο­μί­λι­κους, συναι­σθη­μα­τι­κά συμ­πτώ­μα­τα και προ-κοι­νω­νι­κή συμπε­ρι­φο­ρά κατα­γρά­φη­κε πως όλα βρί­σκο­νται στο υψη­λό­τε­ρο τρί­το της κλί­μα­κας υπερ­κι­νη­τι­κό­τη­τας και του­λά­χι­στον το 33% των παι­διών παρου­σί­α­σε υπερ­βο­λι­κή υπερδραστηριότητα