Αμμόχωστος: Σε ποια πόλη θέλουμε να γυρίσουμε

Ανοιχτός ορίζοντας

Αμμόχωστος: Σε ποια πόλη θέλουμε να γυρίσουμε

 

[…]Τι αφήσαμε όμως πίσω μας; Σε ποια πόλη θέλουμε να γυρίσουμε; Ποια πόλη θέλουμε να αναγεννήσουμε; Επειδή η εκδήλωσή μας είναι πολιτιστική θα εστιάσω επιγραμματικά στην ιστορία της πόλης και στα πολιτιστικά δρώμενα και την πνευματική ζωή της Αμμοχώστου πριν το πραξικόπημα και την εισβολή, πριν από αυτή τη διπλή φονική μαχαιριά που ανέτρεψε τις ζωές μας και διχοτόμησε την πατρίδα και το λαό μας.

Τριάντα έξι αιώνες ιστορίας και πολιτισμού σηματοδοτούν μια πορεία αρχέγονη, γεμάτη μεταβλητές, εκτοπισμούς, ανοικοδομήσεις. Σεισμοί και φυσικές καταστροφές από τη μια και διαφορετικοί κατακτητές από την άλλη άφησαν το ξεχωριστό στίγμα τους στον ιστορικό χρόνο και στον ιστορικό χώρο. Η αρχαία Έγκωμη υπήρξε κέντρο επεξεργασίας και εξαγωγής χαλκού από τον 17ο μέχρι τον 12ο αιώνα. Η αρχαία Σαλαμίνα είναι δημιούργημα του εκτοπισθέντος και εξοστρακισμένου Τεύκρου […] και γίνεται η απαρχή και το λίκνο του ελληνικού πολιτισμού στο νησί. Συνεχίζει με τον Ονήσιλλο και τον Ευαγόρα που αναδεικνύονται σε σύμβολα ελληνικότητας και αντίστασης ενάντια στους Πέρσες κατακτητές. Η Σαλαμίνα και η Κύπρος απελευθερώνονται από τα στρατεύματα του Αλέξανδρου.

Η ιστορία συνεχίζει με τη ρωμαϊκή κατάκτηση και στην πορεία με τον εκχριστιανισμό που αρχίζει από την περιοχή της Σαλαμίνας, με τον Απόστολο Βαρνάβα, ιδρυτή της κυπριακής εκκλησίας και αργότερα τον Άγιο Επιφάνιο, η χριστιανική βασιλική του οποίου βρίσκεται στην αρχαία Σαλαμίνα. Η αρχαία πόλη καταστρέφεται εν μέρει από τη χριστιανική μονοθεϊστική επικράτηση και από τους σεισμούς του 332 και 342 μ.Χ. Ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος ανοικοδομεί την πόλη η οποία μετονομάζεται σε Κωνσταντία.

Κατά τους βυζαντινούς χρόνους έχουμε τις συνεχείς αραβικές επιδρομές και μια επαναλαμβανόμενη προσφυγοποίηση των κατοίκων που τελικά καταλήγουν σε μια μικρή πολίχνη, την Αρσινόη, προηγούμενο δημιούργημα της εποχής των Πτολεμαίων προς τιμήν της βασίλισσας Αρσινόης. Αυτή η νέα περιοχή, νότια της Σαλαμίνας έμελλε να μετεξελιχθεί στη μεσαιωνική ακμάζουσα Αμμόχωστο, την περίλαμπρη και πολυπολιτισμική Φαμαγκούστα. Σε αυτό συνέτεινε η κατάληψη των Αγίων Τόπων από τους Άραβες και η συγκέντρωση διαφορετικών χριστιανικών εθνοτήτων στην πόλη.

Οι Γάλλοι Λουζινιανοί που κυριάρχησαν στην Κύπρο από το 1192 επέκτειναν σημαντικά τα βυζαντινά τείχη, οχύρωσαν την πόλη και την μετέτρεψαν σε εμπορικό, διοικητικό, στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο της περιοχής. Το φυσικό λιμάνι της Αμμοχώστου έγινε ο κόμβος των συναλλαγών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Στην πόλη συγκεντρώνονται μεγαλέμποροι διαφορετικών εθνικοτήτων – Έλληνες, Σύροι, Φράγκοι, Εβραίοι, Γενοβέζοι, Βενετσιάνοι, Καταλανοί, Αρμένιοι. Ένας τεράστιος πλούτος συγκεντρώνεται στην πόλη της Αμμοχώστου και αυτό φαίνεται από τις λαμπρές γαμήλιες τελετές, τα επιβλητικά δημόσια κτίρια, τις επαύλεις των εμπόρων, τις 365 εκκλησιές και τον επιβλητικό ναό του Αγίου Νικολάου στον οποίο γίνονταν οι στέψεις των βασιλέων της Κύπρου, αλλά και των βασιλέων των Ιεροσολύμων. Τους Φράγκους διαδέχονται για ένα διάστημα (1371-1464) οι Γενουάτες και ακολούθως κυριαρχούν οι Ενετοί (1489-1571) οι οποίοι μετατρέπουν την Αμμόχωστο σε απόρθητο φρούριο και σε γενικό στρατηγείο της Ανατολικής Μεσογείου. Η Κύπρος γίνεται το ανατολικότερο προπύργιο της επεκτατικής πολιτικής της Δύσης και από μια άλλη σκοπιά το ανατολικότερο σημείο αντίστασης του χριστιανισμού.

Το 1571 όμως οι Οθωμανοί κατακτούν την Κύπρο. Η Αμμόχωστος γίνεται από τη μια ένας τεράστιος τάφος, αφού οι απώλειες των στρατιών του Λαλά Μουσταφά μέχρι να καταλάβουν την πόλη μετά από 11μηνη πολιορκία, αριθμούσαν 80.000 νεκρούς και από την άλλη η Αμμόχωστος προβάλλεται ως ένα πολύτιμο λάφυρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. […] Οι νέοι Αμμοχωστιανοί πρόσφυγες που φεύγουν από την πόλη πηγαίνουν νοτιότερα των τειχών και μια νέα πόλη με ελληνικό πληθυσμό με τον καιρό αρχίζει να δημιουργείται. Είναι τα Βαρώσια που στα τούρκικα σημαίνει προάστια. Στα προάστια λοιπόν της εντός των τειχών Αμμοχώστου γεννιέται το Βαρώσι, στο οποίο είχαμε την τύχη να ζήσουμε και στην πορεία την ατυχία να ξεριζωθούμε.

Με την Αγγλοκρατία το 1878 οι Έλληνες κάτοικοι των Βαρωσίων δικαιούνται να ζουν και να εργάζονται στην εντός των τειχών Αμμόχωστο. Η πόλη που στις αρχές του 20ού αιώνα αριθμούσε 3.500 κατοίκους Έλληνες και 500 Τούρκους, αρχίζει να αναπτύσσεται με την εμβάθυνση και επέκταση του λιμανιού το 1905 και τη δημιουργία σιδηροδρόμου που συνέδεε την Αμμόχωστο με τη Λευκωσία και τον Ξερό. Οι Βρετανοί βλέπουν τα πλεονεκτήματα της Αμμοχώστου και των Βαρωσίων και αρχίζουν να επενδύουν στην πόλη.

Η περαιτέρω επέκταση του λιμανιού το 1932 και η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών, των σιτηρών και των καπνών της Μεσαορίας και της πατάτας στα Κοκκινοχώρια συντείνουν τα μέγιστα στην ανάπτυξη των εξαγωγών. Μέχρι και το 1974 πάνω από το 80% των εξαγωγών και εισαγωγών στην Κύπρο γινόταν στο λιμάνι της Αμμοχώστου.

Η ανάπτυξη όμως της Αμμοχώστου αρχίζει τη δεκαετία του ’40 και ’50 και κορυφώνεται με την ανεξαρτησία. Αυτή την περίοδο το Βαρώσι ευτύχησε να έχει ηγέτες δύο μεγάλους οραματιστές. Δύο μεγάλης εμβέλειας χαρισματικούς δημάρχους. Τον Αδάμ Αδάμαντος που διετέλεσε εκλελεγμένος δήμαρχος από το 1943 μέχρι το 1953 και τον 28χρονο όταν αναλάμβανε Ανδρέα Πούγιουρο. Για τον πρώτο η ιστορία ακόμη να πει τον τελευταίο της λόγο. Αδικήθηκε πολιτικά και έκτοτε παραμένει μετέωρη η εξιλέωση και η αποκατάστασή του. Ο Αντρέας Πούγιουρος ευτύχησε να ηγηθεί μιας ασύλληπτης για την εποχή προσπάθειας ολοκληρωτικής μετάλλαξης της εκτός των τειχών περιοχής των Βαρωσίων. Η μικρή πόλη με τις παραγκογειτονιές άρχισε να μετεξελίσσεται σε μια σύγχρονη πόλη με αποχετευτικό σύστημα, κεντρικές λεωφόρους, γήπεδα, πάρκα, καφετέριες, δισκοθήκες και μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα.

Τομή στην πνευματική και πολιτισμική ζωή της πόλης υπήρξε η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου για τη δημιουργία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης το 1953 και αργότερα της Δημοτικής Πινακοθήκης το 1959. Μέχρι τότε πνευματικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν σε ενοριακούς συλλόγους, στο σωματείο της Ανόρθωσης που αρχικά ήταν ένας μορφωτικός σύλλογος και στο Λύκειο Ελληνίδων Αμμοχώστου που ιδρύθηκε το 1930.

Σημαντικότατο ρόλο στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ανάπτυξη της Αμμοχώστου έπαιξαν οι ανασκαφές που γίνονταν στην αρχαία Σαλαμίνα και οι συνεχείς ανακαλύψεις που έφεραν στην επιφάνεια μια αρχαία πόλη με το γυμνάσιο, τα λουτρά, το θέατρο, τη νεκρόπολη και ένα σωρό ευρήματα και θησαυρούς ανεκτίμητης αξίας. Η Δημοτική Βιβλιοθήκη έζησε σπουδαίες στιγμές αφού σε αυτήν πραγματοποιούνταν συχνά διαλέξεις από τον Βάσο Καραγιώργη, υπεύθυνο των ανασκαφών και από μέλη της γαλλικής αποστολής του πανεπιστημίου της Λιόν που συμμετείχαν σε αυτές.

Ηγήθηκε της Δημοτικής Βιβλιοθήκης και Πινακοθήκης ο γνωστός λογοτέχνης Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης, αδελφός του ποιητή Θεοδόση Πιερίδη και στενός φίλος του Στρατή Τσίρκα. Καλλιτεχνικοί σύμβουλοι της Δημοτικής Πινακοθήκης ήταν ο Τηλέμαχος Κάνθος και ο Αδαμάντιος Διαμαντής, δύο ζωγράφοι με διεθνή εμβέλεια. Η Δημοτική Πινακοθήκη ανέπτυξε πλούσια δράση και οργάνωσε την πρώτη ομαδική έκθεση Ελλήνων ζωγράφων φιλοξενώντας έργα του Μόραλη, του Χατζηκυριάκου Γκίκα, του Τσαρούχη και άλλων.

Η εικαστική ζωή της πόλης ανθούσε αφού στην Αμμόχωστο έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν φυσιογνωμίες όπως ο Γεώργιος-Πολ Γεωργίου, ο Γιώργος Σκοτεινός, ο Στας Παράσχος, ο Νίκος Νικολαΐδης, ο Κκάσιαλος, ο Χριστόφορος Σάββα, οι αδελφοί Χατζησωτηρίου, ο Σάββας Καράσαββας και πολλοί άλλοι σπουδαίοι ζωγράφοι που τα έργα τους κοσμούν πινακοθήκες και μουσεία της Κύπρου και του εξωτερικού.

Στην Αμμόχωστο και στην περιοχή Αμμοχώστου έζησαν και δημιούργησαν πνευματικοί άνθρωποι που άφησαν τη σφραγίδα τους, όπως ο Θεοδόσης Πιερίδης, ο Τεύκρος Ανθίας, ο Παύλος Λιασίδης, ο Νίκος Κρανιδιώτης, πολλοί λαϊκοί ποιητάρηδες και σύγχρονοί μας, όπως οι ποιητές Κυριάκος Χαραλαμπίδης και Παντελής Μηχανικός, ο Γιώργος Μολέσκης, ο Θωμάς Συμεού, ο Ανδρέας Κουκουμάς, η Κλαίρη Αγγελίδου, η Νίκη Κατσιαούνη, η Νίκη και η Άννα Μαραγκού, ο συνθέτης Μιχάλης Χριστοδουλίδης, ο κεραμίστας Βαλεντίνος Χαραλάμπους που υπήρξε για χρόνια διευθυντής της σχολής κεραμικής στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Ιράκ, ο χαράκτης Χαμπής, ο σκηνοθέτης Αντρέας Πάντζης και αρκετοί άλλοι. Σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή της πόλης έπαιξαν ο φιλόλογος Μιχάλης Κούμας, ο Θεόφιλος Μογάπγαπ και ο Δρ Κυριάκος Χατζηωάννου, πρόεδρος του Επιστημονικού Φιλοσοφικού Συλλόγου Αμμοχώστου και ο Ευάγγελος Λουίζος που αρκετές φορές φιλοξένησε στο Βαρώσι τον Σεφέρη, τον Ελύτη και άλλους πνευματικούς ανθρώπους. Την Αμμόχωστο επίσης επισκέφθηκαν αστέρια του Χόλιγουντ, όπως η Ελίζαμπεθ Τέιλορ και ο Ρίτσαρντ Μπάρτον, η Ράκελ Γουέλτς και ο Πολ Νιούμαν, ο οποίος διέμενε στην Αμμόχωστο πρωταγωνιστώντας στα γυρίσματα της ταινίας «Έξοδος» που αφορούσε τη φυγή των Εβραίων από την Κύπρο στο Ισραήλ. Στο Βαρώσι έκαναν μία από τις πρώτες τους συναυλίες, πριν ακόμα γίνουν διάσημοι, οι δημιουργοί του συγκροτήματος ΑΒΒΑ.

Σημαδιακές γιορτές που έγιναν θεσμοί στην πόλη και συνέβαλαν τα μέγιστα στην πολιτισμική και καλλιτεχνική ανάπτυξη προσελκύοντας πλήθος κόσμου από την Κύπρο και το εξωτερικό ήταν η Γιορτή της Πορτοκαλιάς, τα Ανθεστήρια, η Γιορτή του Κατακλυσμού, ο Μήνας Αρχαίου Δράματος, το εβδομαδιαίο Φεστιβάλ Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο Οθέλλος ο οποίος είχε την ιστορική του περιπέτεια με τη Δυσδαιμόνα στα Ενετικά τείχη της Αμμοχώστου. Για λόγους ιστορικής μνήμης αναφέρω ότι η πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος στο θέατρο της Σαλαμίνας δόθηκε το 1962 με το έργο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Παναγιώτη Σέργη.

Θα κλείσω αυτή την επιγραμματική παρέμβαση με τα ανεκπλήρωτα έργα που είχε στα σκαριά ο δήμος της πόλης μας, η πραγμάτωση των οποίων θα την καθιστούσαν μία από τις πιο σύγχρονες πόλεις της Ευρώπης και του κόσμου. Το πρώτο ήταν η μετατροπή της Αρχαίας Σαλαμίνας σε εθνικό αρχαιολογικό και ψυχαγωγικό πάρκο και προς αυτήν την κατεύθυνση είχαν αποσταλεί τα σχέδια στην ΟΥΝΕΣΚΟ με σκοπό τη χρηματοδότηση του έργου. Το δεύτερο ήταν η δημιουργία στο κέντρο της πόλης ενός Μεγάρου Πολιτισμού που θα ήταν το κόσμημα της πόλης και ενός σύγχρονου αμφιθεάτρου στα πρότυπα του θεάτρου της Σαλαμίνας. Το τρίτο έργο το οποίο εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 1974 από το Δημοτικό Συμβούλιο ήταν ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο ανάπλασης του παραλιακού μετώπου, το οποίο ετοίμασε ο παγκοσμίως γνωστός πολεοδόμος-αρχιτέκτονας Άγγελος Δημητρίου και προνοούσε επεκτάσεις λεωφόρων, διαδρόμους προς τη θάλασσα, διορθώσεις πολεοδομικών λαθών, δημιουργία πάρκων και ένα καινοτόμο σχέδιο προσάμμωσης, δηλαδή άντλησης άμμου από τη θαλάσσια περιοχή της Καμήλας και σημαντικής επέκτασης της παραλίας.

Όμως όλα σταμάτησαν το 1974. Γι’ αυτό νιώθουμε ότι μας έκλεψαν το παρελθόν μας, αλλά τώρα υπάρχει και ο έντονος φόβος ότι θα μας κλέψουν και το μέλλον μας. Γι’ αυτό ας εγρηγορούμε. Ας μην εφησυχάζουμε. Ας μην αφήσουμε να νικήσει την αλήθεια η λήθη και τη μνήμη η αμνησία. Ας μην αφήσουμε να μας κυριεύσει η πικρή ουτοπία και η μοιρολατρία του «Πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θάναι»…

Μενέλαος Αβραάμ

Αποσπάσματα από ομιλία σε εκδήλωση της Νέας Σαλαμίνας για τα εβδομηντάχρονα του σωματείου με τίτλο “Με γιασεμί” και που ήταν αφιερωμένη στην Αμμόχωστο.

Φωτογραφίες/καρτ ποστάλ: Αντρέας Σωτηρίου