John Steinbeck: «Το μαργαριτάρι»

Ο Τζον Στάινμπεκ (1902-1968) δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Είναι πλειστάκις μεταφρασμένος στη γλώσσα μας και μάλιστα πολύ πιο παλιά και από τις καταγεγραμμένες εκδόσεις που εμφαίνονται στη βάση της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ. Φυσικά, τη μερίδα του λέοντος στις μεταφράσεις την έχουν τα βιβλία εκείνα που του χάρισαν το Πούλιτζερ (1939) και το Νόμπελ (1962), και δικαίως. Όμως ο Στάινμπεκ θεωρείται ένας γίγαντας των αμερικανικών γραμμάτων, με 27 συνολικά βιβλία, χώρια τα σενάρια για κινηματογραφικές ταινίες. Ακόμα και τα λιγότερο γνωστά του έργα, μόνο ήσσονος σημασίας δεν μπορούν να θεωρηθούν. Όπως η νουβέλα Το μαργαριτάρι, που φέρνουν στα ελληνικά σε μια νέα, εξαιρετική μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου και με ένα κατατοπιστικό Επίμετρο του ιδίου, οι Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Και πώς άλλως, αφού το συγκεκριμένο βιβλίο διδάσκεται μέχρι και σήμερα στα σχολεία της Αμερικής – δίχως να είναι και ο μοναδικός λόγος που το κάνει σημαντικό.

Γραμμένο το 1947 ως νουβέλα και βασισμένο πάνω σε έναν μεξικάνικο μύθο που πρωτάκουσε ο Στάινμπεκ το 1940 στη Λα Παζ και που τον περιέλαβε, αρχικά ως μύθο, στο ταξιδιωτικό Ημερολόγιο από τη θάλασσα του Κορτές (εκδ. 1951), ουσιαστικά πρωτοδημοσιεύτηκε ως διήγημα το 1945 στο Woman’s Home Companion με τίτλο Το μαργαριτάρι του κόσμου. Στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας δούλευε αυτή την ιστορία από το 1944 για σενάριο ταινίας. Ως ταινία παρουσιάστηκε το 1947 και βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Βενετίας, τιμήθηκε με Χρυσή Σφαίρα και κέρδισε επτά βραβεία Αριέλ στο Μεξικό. Στη διάρκεια των γυρισμάτων αυτής της ταινίας, ο Στάινμπεκ εμπνεύστηκε το σενάριο της ταινίας Viva Zapata! (σκηνοθεσία Ελία Καζάν, με τους Μ. Μπράντο και Α. Κουίν).

Μέσα από τα βασικά θέματα-μοτίβα που πραγματεύεται η νουβέλα, με κυρίαρχο αυτό του καλού και του κακού, που εμφανίζεται σχεδόν ταυτόχρονα, της οικογένειας, του παράδοξου και της επιμονής, μπορούμε να καταλήξουμε με ευκολία στο τι ήταν αυτό που έκανε τον συγγραφέα να ασχολείται με αυτόν τον μύθο κοντά μια δεκαετία, γράφοντας και ξαναγράφοντάς τον, σε διαφορετικές μορφές – όχι εκδοχές. Το μοτίβο του καλού και του κακού επανεμφανίζεται συνεχώς και κρατιέται αδιάλειπτα στην πρώτη γραμμή. Στην αρχή έρχεται το κακό με τη μορφή του σκορπιού που δαγκώνει τον Κογιοτίτο. Ύστερα το καλό, με την ανακάλυψη του μαργαριταριού που θα δώσει λύσει σε όλα τα προβλήματα και θα σώσει το μικρό παιδί. Ακολούθως, αυτό γίνεται αιτία δημιουργίας κακών, που σχετίζονται με το χρήμα και τελικώς με τη ζωή και τον θάνατο. Το μοτίβο της οικογένειας είναι εξίσου κυρίαρχο, αφού όλα προέρχονται και επισυμβαίνουν για το καλό της. Το παράδοξο που περιπλέκεται στην εντέλεια κυρίως με το μοτίβο του καλού και του κακού, όσο και με τα υπόλοιπα μοτίβα. Εφόσον το μαργαριτάρι, τυχαία, βρέθηκε για να επιλύσει τα προβλήματα συμβολίζοντας το καλό, γίνεται αίφνης πηγή κακού και συμφορών για την οικογένεια. Μια παλαιού τύπου ανθρώπου νοοτροπία, που θέλει το τυχαίο ευτυχές γεγονός να γίνεται πηγή προβλημάτων (πρβλ. και τη ρήση των Στωικών, «Ουδέν κακόν αμιγές καλού»). Το θέμα της επιμονής, κυρίως του Κίνο, φτάνει οριακά να μας κάνει να θεωρήσουμε τον χαρακτήρα τη νεωτερική πινελιά του συγγραφέα στο κείμενο, πλην όμως λανθασμένα. Αφού αυτή η επιμονή χρησιμοποιείται περισσότερο για να αναδείξει παραβολικά το κυρίαρχο θέμα του καλού και του κακού. Η επιμονή εδώ του Κίνο οδηγεί στην καταστροφή του ιδίου, της οικογένειάς του και αναδεικνύει εντονότερα το παράδοξο. Και, φυσικά, δεν πρέπει να παραλείψουμε την τυχαιότητα σε όλα τα παραπάνω, που έχει έναν εξίσου κυρίαρχο ρόλο, πάντα όμως προς επίρρωσιν του κακού – εντελώς διαφορετική δηλαδή από τη φιλοσοφική τυχαιότητα του αμερικανικού ονείρου, επί παραδείγματι. Εφόσον, λοιπόν, πρόκειται για έναν μύθο-παραβολή, όλα τα παραπάνω σχήματα είναι τουλάχιστον αναμενόμενα, πέραν της λογοτεχνικής ανάπλασής τους στα χέρια του μαέστρου Στάινμπεκ. Το ερώτημα όμως παραμένει.

Το μοτίβο του καλού και του κακού επανεμφανίζεται συνεχώς και κρατιέται αδιάλειπτα στην πρώτη γραμμή.

Ο συγγραφέας εκείνη τη δεκαετία, μέχρι και τη συγγραφή του Μαργαριταριού, πέρασε από πολλές διακυμάνσεις. Δέκα χρόνια πριν, βραβευόταν για τα Σταφύλια της οργής, ενώ λίγο πριν έγραφε το εξαιρετικό Άνθρωποι και ποντίκια. Ακολουθεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που τον βρίσκει πολεμικό ανταποκριτή να παρακολουθεί από κοντά λουτρά αίματος. Επηρεάζεται από τα αναγνώσματα του Καρλ Γιουνγκ για την ψυχολογία του ασυνειδήτου στους λαϊκούς θρύλους, όπου ανακαλύπτει ταυτόσημες απόψεις. Και, αρχής γενομένης από τα Σταφύλια της οργής, παρατηρείται μια φαινομενικά αριστερόστροφη ματιά στις ιδέες του, χωρίς κατ’ ανάγκην να ρέπει στον κομμουνισμό, περισσότερο θα λέγαμε σε πιο φιλελεύθερες ιδέες, καίτοι οι συναναστροφές του, μια δεκαετία πριν από τη συγγραφή της νουβέλας αυτής, ήταν με συγγραφείς ανοικτά αριστερούς, που φαίνεται να τον επηρέασαν στην επιλογή της θεματολογίας του τότε. Η στρατολόγησή του, δε, το 1952 από τη CIA, σε αυτά τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, λίγο πριν από την έναρξη μιας ακόμα περιοδείας του στην Ευρώπη –είχαν προηγηθεί ταξίδια του στη Σοβιετική Ένωση– μόνο αριστερό δεν θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει.

photo John Steinbeck Η ιστορία-παραβολή εξελίσσεται στη Λα Παζ του Μεξικού. Ξεκινά όταν ο Κίνο, ένας πάμφτωχος αλιευτής μαργαριταριών, παρακολουθεί έναν σκορπιό που κινείται για να δαγκώσει το γιο του, Κογιοτίτο, βρέφος ακόμα. Κι ενώ εκείνος προσπαθεί να πιάσει με προσοχή και να σκοτώσει τον σκορπιό, ο Κογιοτίτο κινείται μέσα στην κούνια του και ο σκορπιός τον τσιμπάει. Ο Κίνο με τη σύζυγό του, Χουάνα, μεταφέρουν τον Κογιοτίτο στην πόλη, στον μοναδικό γιατρό, για τις πρώτες βοήθειες. Αυτός, μαθαίνοντας πως δεν έχουν χρήματα να τον πληρώσουν, αρνείται να γιατρέψει το βρέφος. Αποφασίζουν τότε να βουτήξει ο Κίνο προς άγραν μαργαριταριών. Πράγματι, εντελώς τυχαία βρίσκει ένα γιγάντιο μαργαριτάρι. Κι από κει ξεκινάνε τα προβλήματά του...