Ο τίτλος του σημερινού άρθρου προτάθηκε ως τίτλος δημόσιας ομιλίας μου που ποτέ δεν έγινε. Σκέφτηκα όμως να τον κρατήσω, παρότι το κείμενο κάπου καταχωνιάστηκε.
Με την πολυύμνητη φέτα Δωδώνης τα πάω πολύ καλά, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με ζεστό χαμομήλι τις κρύες βραδιές του χειμώνα. Όμως με προβληματίζει η ιστορία της αρχαίας Δωδώνης: τη βρίσκω μπερδεμένη. Θεσσαλός ων, παλεύω να μάθω αν η απαρχή της βρίσκεται στη Θεσσαλία ή στην Ήπειρο.
Ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων με «καταστράβωσε»! Βρήκα τις πηγές του θολές και τα λόγια του «μασημένα». Έτσι αναγκάστηκα ν’ ανατρέξω σε πηγές με καθαρότερο νερό. Η πρώτη (χρονολογικά) πηγή είναι, ασφαλώς, «ο μη ορών» Όμηρος. Ξεκινάω από αυτόν.
Η «ΑΛΛΗ» ΔΩΔΩΝΗ
Στη Ραψωδία Β΄ της «Ιλιάδας» (στ. 739-750), ο Όμηρος αναφέρει όχι μόνο τη «λευκή Ολοοσσόνα» (Ελασσόνα, όπου εγώ έζησα τα πρώτα 24 χρόνια της ζωής μου), αλλά και μια Δωδώνη «δυσχείμερον» (με βαρύ χειμώνα), που γύρω από αυτή είχαν τα σπίτια τους («οικί’ έθεντο») οι Περραιβοί. Άρα εδώ έχουμε μια Περραιβική Δωδώνη, δηλαδή Θεσσαλική.
Στη Ραψωδία Π΄ (στ. 231-235) βλέπουμε τον Θεσσαλό Αχιλλέα, με μάτια στραμμένα προς τον ουρανό, να λέει: «Δία βασιλιά Δωδωναίε, Πελασγικέ, που κατοικείς μακριά και βασιλεύεις από την αγριοχειμωνιάτικη Δωδώνη, και ολόγυρα κατοικούν οι Σελλοί, οι προφήτες σου, που έχουν τα πόδια τους άπλυτα και καταγής πλαγιάζουν».
Εδώ ο Δίας, εκτός από «Δωδωναίος», είναι και «Πελασγικός», δηλαδή «Θεσσαλικός», αφού οι Πελασγοί ήσαν Θεσσαλοί. Από τις δύο πιο πάνω ραψωδίες τού Ομήρου, βγαίνει μια άλλη Δωδώνη – η Θεσσαλική. Όσο για τους Σελλούς, να σημειώσουμε πως το σημερινό Πύθιο Ελασσόνας, στα ριζά τού θεσσαλικού Ολύμπου (γενέτειρα της γαμετής μου) παλαιότερα ονομαζόταν Σέλλος. Άρα κ’ εδώ έχουμε Σελλούς!
Ο Στράβων, αναφερόμενος στο ιερό μαντείο της Δωδώνης, λέει ότι «και το ιερόν Πελασγικόν εξ αρχής υπήρξεν» («Γεωγραφικά», Θ΄2.4). Αν πραγματικά το ιερό της Δωδώνης εξαρχής ήταν Πελασγικό, τότε αυτό έλκει την καταγωγή του από τη Θεσσαλία. Πώς δε ού;
ΤΟ ΧΑΛΙΚΙ
Όμως ο Αριστοτέλης έβαλε ένα μικρό χαλίκι στο παπούτσι μου και μου έκοψε τη φόρα! Ο Σταγιρίτης σοφός λέει ότι η Ελλάδα βρίσκεται γύρω από τη Δωδώνη και τον Αχελώο ποταμό («περί Δωδώνην και τον Αχελώον»), γιατί εδώ κατοικούσαν οι Σελλοί («ώκουν γαρ οι Σελλοί ενταύθα»), που παλαιότερα ονομάζονταν Γραικοί και τώρα ονομάζονται Έλληνες («οι καλούμενοι τότε μεν Γραικοί νυν δ’ Έλληνες» – βλ. «Μετεωρολογικά» 352b).
Το «χαλίκι» στο παπούτσι μου είναι ο Αχελώος ποταμός, ο οποίος δεν ρέει σε γη θεσσαλική. Ή μήπως κάποιος άλλος Αχελώος κάποτε έρρεε; Εδώ έρχεται ο Στράβων και μου λέει ότι υπήρχε και άλλος ποταμός με το ίδιο όνομα. Μόνο που αυτός ο Αχελώος έρρεε κοντά στη Λαμία: «ενταύθα εστιν Αχελώος ποταμός πλησίον Λαμίας» (ό.π. 5.10).
Αυτή η πληροφορία δεν με βοηθάει. Με βοηθάει όμως αυτό που λέει λίγο μετά, ότι «όλη η περιοχή, η οποία εκτείνεται προς τον Όλυμπο και τα Τέμπη, όπως είναι η περιοχή της Κύφου, της Δωδώνης και η κοιλάδα του Τιταρήσιου, ανήκε αναμφισβήτητα στους Περραιβούς» (ό.π. 5.20).
Διάβολε, ο Τιταρήσιος ποταμός ρέει λίγο έξω από την Ελασσόνα, η οποία ανήκει στην Περραιβία! Άρα και η Δωδώνη ίσως κάπου εκεί βρισκόταν – στην περιοχή του Ολύμπου.
Η ΚΙΝΗΣΗ ΚΙΝΕΑ
Ο Θεσσαλός Κινέας (σύμβουλος τού βασιλιά της Ηπείρου, Πύρρου) κάνει λόγο για μια πόλη της Θεσσαλίας, γνωστή ως Δωδώνη. Από αυτή τη Θεσσαλική Δωδώνη μεταφέρθηκε στην Ήπειρο η φηγός (η ιερή βαλανιδιά) και το μαντείο. Αυτό λέει ο Στράβων: «Κινέας δέ φησι πόλιν εν Θεσσαλία είναι και φηγόν και το του Διός μαντείον εις Ήπειρον μετενεχθήναι» (Επιτομή από Βιβλίο Ζ΄, 1).
Όμως για ποιο λόγο μεταφέρθηκε το μαντείο της Δωδώνης από τη Θεσσαλία στην Ήπειρο; Απάντηση: «Παλαιότερα το μαντείο ήταν γύρω από τη [Θεσσαλική] Σκοτούσσα, πόλη της [Θεσσαλικής] Πελασγιώτιδας, αλλά επειδή το ιερό δέντρο κάηκε από κάποιους («εμπρησθέντος δ’ υπό τινων του δένδρου»), το μαντείο μεταφέρθηκε στην [Ηπειρωτική] Δωδώνη, κατόπιν χρησμού του Απόλλωνα» («μετενήχθη κατά χρησμόν του Απόλλωνος εν Δωδώνη»).
Για τη μεταφορά τού μαντείου του Διός από τη Θεσσαλία στην Ήπειρο, κάνει λόγο και ο Σουίδας. Αλλά αυτός μπαίνει στο στόχαστρο του Στράβωνα, ο οποίος λέει: «ο Σουίδας όμως… δεν διστάζει να μεταχειριστεί μυθεύματα για να ευχαριστήσει τους Θεσσαλούς. Έτσι ισχυρίζεται ότι το ιερό του Διός υπήρχε πρώτα στη Θεσσαλία, στα μέρη γύρω από τη Σκοτούσσα της Πελασγίας… και από εκεί μεταφέρθηκε στη Δωδώνη [της Ηπείρου]» («Γεωγραφικά», Ζ΄, 7.12).
ΣΧΟΛΙΟ
Δεν είναι ασυνήθιστο ένας λαός που εκδιώκεται βίαια από την κοιτίδα του να μεταφέρει τα ιερά του σε άλλον τόπο. Οι Περραιβοί αναγκάστηκαν ν’ αποσυρθούν από την Περραιβία, όταν νικήθηκαν από τους Λαπίθες.
Ο Στράβων, λέει: «Οι Περραιβοί, πιεζόμενοι από τους Λαπίθες, αποσύρθηκαν σχεδόν όλοι και ζήτησαν καταφύγιο στην περιοχή της Πίνδου, προς τους Αθαμάνες και τους Δόλοπες» (ό.π. Θ΄, 5.19). Άρα είναι πιθανό η Ηπειρωτική Δωδώνη ν’ αποτελεί συνέχεια της Θεσσαλικής.
Κι ενώ εσείς διαβάζετε αυτές τις γραμμές, εγώ βρίσκομαι στην Αθήνα. Επιστρέφω τον Οκτώβρη. Γεια και χαρά!