Του Αιμίλιου Γάσπαρη
Η Κίμωλος είναι ένα Κυκλαδονήσι. Αυτό και μόνο αποτελεί σήμερα ένα προνόμιο. Στον υπέροχο κύκλο των νησιών που στολίζουν το ελληνικό αρχιπέλαγος και που το καθένα έχει την δική του σημαντική φυσική και πολιτιστική αξία, η Κίμωλος κατέχει μια χαρακτηριστική και αξιόλογη θέση. Ανάμεσα στη Σίφνο και τη Μήλο, χωρίς να έχει την ίδια βαρύτητα με τις γειτόνισσές της, αποτελεί ένα αξιοπρόσεκτο παράδειγμα της πορείας μέσα στο χρόνο των νησιών του νοτιοδυτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων. Ανήκει στην ομάδα των μικρών νησιών που το καθένα, με τη συγκεκριμένη και αυτόνομή του ύπαρξη, κρατά το μερίδιό του στην ιστορία και τον πολιτισμό μας.
Η Κίμωλος αποτελεί το θέμα του Παναγιώτη Καμηλάκη στη μονογραφία αυτή σχετικά με την οικονομική και κοινωνική ζωή του νησιού τους τελευταίους τρεις αιώνες. Ο Παναγιώτης Καμηλάκης είναι φιλόλογος και λαογράφος ερευνητής. Κατάγεται από το Σέλινο του Νομού Χανίων και έχει συμπεριλάβει και το Ρέθυμνο στις έρευνές του. Είχε προσφέρει τις υπηρεσίες του στο Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και ανάμεσα στις πολλές και ποικίλες τους εργασίες σημαντική θέση έχει και η έρευνά του για την Κίμωλο. Για την Κίμωλο υπάρχει το βιβλίο του καθηγητή της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και μελετητή του λαϊκού πολιτισμού του νησιού Γεωργίου Κ. Σπυριδάκη, (1906-1973), «Λαογραφικά σύμμεικτα της Κιμώλου». Το βιβλίο εκδόθηκε από το Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών το 2015 με εισαγωγή και επιστημονική και εκδοτική επιμέλεια του Παναγιώτη Καμηλάκη. Εκτός την εκτενή και εμπεριστατωμένη αυτή εισαγωγή μας έχει δώσει και τη μονογραφία που παρουσιάζομε σήμερα σχετικά με την οικονομική ζωή και τα επαγγέλματα της Κιμώλου (17ος-20ος αιώνας). Αν και για τα μικρά νησιά των Κυκλάδων η βιβλιογραφία είναι σχετικά μικρή και ο μέσος αναγνώστης έρχεται μάλλον δύσκολα σε επαφή με το υλικό αυτό, με την έρευνα του Παναγιώτη Καμηλάκη συγκεντρώνονται στον τόμο αυτό αρκετά στοιχεία για την Κίμωλο. Η εκτύπωση της εργασίας αυτής με έξοδα Κιμωλιατών αντί μνημόσυνου για αγαπημένο τους πρόσωπο, αυτό γίνεται επίσης για μια ολόκληρη σειρά εργασιών και άλλων ερευνητών, αποτελεί μια πολύ σημαντική συνεισφορά στην ιδιαίτερή τους πατρίδα και στην επιστήμη ειδικότερα.
Η μελέτη αυτή εκδόθηκε το 2016 στη μνήμη του Εμμανουήλ Ανδρέα Σάρδη για λογαριασμό της εφημερίδας «Κιμωλιακά Νέα». Αποτελείται από δυο μέρη. Στο πρώτο υπάρχει μια σύντομη περιγραφή του νησιού, γίνεται αναφορά στην πληθυσμιακή του εξέλιξη και δίδεται μια σύντομη ιστορική περιγραφή της πορείας του. Στο δεύτερο μέρος και σε τρία κεφάλαια δίδεται πρώτα ο πρωτογενής τομέας του νησιού με τις αναφορές στη γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, μελισσοκομία και κυνήγι. Ακολουθεί ο δευτερογενής τομέας με τα στοιχεία σχετικά με τη βιοτεχνία, την εξόρυξη και επεξεργασία πωρόλιθων, την εξόρυξη και εκμετάλλευση της «κιμωλίας γης» και την εξόρυξη μεταλλευμάτων. Στον τριτογενή τομέα περιλαμβάνονται η ναυτιλία και η μετανάστευση. Ιδιαίτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα του ερευνητή και την εκτενή και πλήρη βιβλιογραφία γύρω από το νησί περισσότερο και τα σχετικά με το θέμα της μονογραφίας. Παραδίδεται επίσης μεγάλος αριθμός σημειώσεων που τεκμηριώνουν και διαφωτίζουν όσα απαρτίζουν τη μελέτη αυτή. Τέλος μια σειρά ασπρόμαυρων φωτογραφιών προσδίδει με τη γοητεία των θεματικών επιλογών του φωτογράφου, του δημοσιογράφου και συγγραφέα Η. Προβόπουλου, ο οποίος και τις διέθεσε για την συγκεκριμένη έκδοση, μια τρυφερή αίσθηση για το μικρό νησί, για την Κίμωλο που συνεχίζει σε πείσμα των καιρών να κρατά τα δικά της χαρακτηριστικά.
Πολλαπλές αναγνώσεις μπορεί να προκαλέσει η μονογραφία αυτή του Παναγιώτη Καμηλάκη. Σε πρώτο επίπεδο η ρέουσα γραφή ενός τόσο επιστημονικού θέματος και το ευσύνοπτο της μελέτης δίδει την εντύπωση μια καλογραμμένης και ευκολοδιάβαστης αναφοράς για το νησί. Δίδει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να ταξιδέψει σε εποχές όχι τόσο παλιές, μα τόσο διαφορετικές και να αναλογιστεί πόσο σκληρές συνθήκες παρήγαγαν και ανάπτυξη και πολιτισμό. Πόσο σ’ ένα τόσο μικρό τόπο κατάφερναν να έχουν όσα ήταν απαραίτητα για την επιβίωσή τους, κάτοικοι που αγωνίζονταν σκληρά για να ανταπεξέλθουν σε αντίξοες συνθήκες, σε πολέμους και σε πειρατείες. Σε δεύτερο επίπεδο η προσεκτική ανάγνωση των σημειώσεων, που και κατατοπιστικές είναι και πλήρεις, προσφέρουν και στους ερευνητές και σε όποιο ενδιαφέρεται για το νησί και για το συγκεκριμένο τομέα πλήθος πληροφοριών και στοιχεία πολύτιμα και ουσιαστικά.
Στο πρώτο μέρος και συγκεκριμένα στην εισαγωγή γίνεται αναφορά στην πληθυσμιακή εξέλιξη του νησιού που στους δυο τελευταίους αιώνες κυμάνθηκε από τους δυο χιλιάδες κατοίκους στα 1900 μόλις στους χίλιους περίπου μόνιμους κατά την απογραφή του 2011. Η εξέλιξη αυτή τεκμηριώνεται πλήρως βιβλιογραφικά και φανερώνει τις συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί που η πορεία του ήταν και είναι στενά συνυφασμένη με το ακατοίκητο γειτονικό νησί της Πολυαίγου που αποτελούσε ένα εκτεταμένο βοσκότοπο. Στο μικρό αυτό νησί οι κάτοικοι έπρεπε να είναι αυτάρκεις και να παράγουν όλα όσα τους ήταν απαραίτητα για την προσωπική τους επιβίωση. Οι περιηγητές αναφέρουν προϊόντα που εύρισκαν και ήταν περίφημα για τη νοστιμιά τους, όπως το τυρί. Από την αρχαιότητα και σε μεγάλες περιόδους το νησί έμεινε ακατοίκητο και ακολουθούσε την τύχη των άλλων κυκλαδικών νησιών. Πέρασαν πολλοί κατακτητές και έγινε ορμητήριο πειρατών. Μετά την απελευθέρωση και με την ανάπτυξη της ναυτιλίας και την μετανάστευση πολλών Κιμωλιατών στην Αθήνα και αλλού είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξει κεφάλαιο για πολλές δραστηριότητες και βελτιώσεις στον τρόπο ζωής των κατοίκων. Ο μοναδικός οικισμός του νησιού που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από τα λιμάνια που εξυπηρετούσαν τις ποικίλες δραστηριότητες των κατοίκων ακολουθεί το πρότυπο του οχυρωμένου συγκροτήματος κατοικιών. Μαζί με τα επαγγέλματα και τα σχετικά με τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, τα τοπωνύμια και τη σχέση των κατοίκων με τους τομείς αυτούς στους συγκεκριμένους αιώνες που ασχολείται ο Παναγιώτης Καμηλάκης, έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις δράσεις και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στα μικρά νησιά και μπορούμε να παρατηρήσουμε τις λύσεις που δίδονταν και τους τρόπους που χρησιμοποιούσαν για να πετύχουν το καλύτερο.
Ενδιαφέρον έχει και η πρώιμη βιοτεχνική και βιομηχανική δραστηριότητα στο νησί. Η εξόρυξη του πηλού, της «Κιμωλίας γης», αυτή δίδει και το όνομα του νησιού, οι ιδιότητές της είναι γνωστές από την αρχαιότητα και η επεξεργασία των πωρόλιθων και η εκμετάλλευση των ορυκτών που διέθετε το νησί αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της μονογραφίας και ο ερευνητής με τα στοιχεία που παραθέτει ξεδιπλώνει μια σαφέστατη εικόνα ενός τόπου που η στρατηγική των κατοίκων δεν άφηνε κανένα τομέα αναξιοποίητο. Όλοι οι πόροι που ήταν διαθέσιμοι αποτελούσαν σημεία της δράσης των ντόπιων και άλλων που έβλεπαν εκεί ένα πεδίο που θα απέδιδε κάποιο πλούτο. Η ανάλυση αυτών των οικονομικών στοιχείων και η παρουσίαση αυτών των ειδικών δραστηριοτήτων με τρόπο σαφή και κατανοητό και απόλυτα επιστημονικά τεκμηριωμένο από τον ερευνητή σήμερα μπορεί να γίνει ένα εξαίρετο παράδειγμα σε μια χώρα που βρίσκεται σε δεινή οικονομική κρίση. Είναι αυτονόητο πως ο αγώνας των κατοίκων, παρά τις δυσκολίες, έβρισκε δρόμους διαφυγής από τα προβλήματα και δεν περίμεναν μόνο από ένα τομέα να εξασφαλίσει τα απαραίτητα εφόδια για κάτι καλύτερο. Αυτό είναι τόσο φανερό στη συγκεκριμένη μελέτη και αυτό πρέπει να λειτουργήσει παραδειγματικά για όποιο σημερινό σχεδιασμό. Δεν αρκεί μόνο η τουριστική δραστηριότητα, που σήμερα είναι η μόνη που εμφανίζει κίνηση. Αν συγκρίνουμε το παρελθόν θα δούμε πόσο διαφορετική ήταν η οργάνωση και η διαχείριση του δημόσιου αγαθού. Θα δούμε πως συνέβαλαν οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι και οι ναυτικοί στην οικονομία του νησιού. Θα διαπιστώσουμε παράλληλα πως κάθε άλλη πλουτοπαραγωγική πηγή προς αξιοποίηση δεν έμενε ανενεργή.
Υπάρχουν πολλά σημεία από το υλικό που έχει επεξεργαστεί ο ερευνητής σχετικά με την οικονομική ζωή και τα επαγγέλματα στην Κίμωλο που αξίζει να σχολιαστεί και να παραδειγματίσει. Θα αναφέρω ένα στοιχείο από τη γεωργική ζωή. Στο νησί αυτό αναφέρεται παραγωγή βαμβακιού για οικιακή χρήση κατά τον 19ο αιώνα, επίσης δημητριακών και ξερών σύκων. Αναφέρονται επαγγέλματα από μια απογραφή του 1907 και σ’ αυτή αναγνωρίζουμε του μεταλλωρύχου και του μυλοχαράκτη, οι χερόμυλοι ήταν σε χρήση μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα και άλλα που τώρα έχουν εκλείψει. Υπάρχει κεφάλαιο σχετικό με τα ιστιοφόρα της Κιμώλου και της αρματωσιάς τους με σχετικό λεξιλόγιο. Έχει τέλος ενδιαφέρον το κεφάλαιο σχετικά με τη μετανάστευση και τα συμπεράσματα που διατυπώνονται. Ο Παναγιώτης Καμηλάκης με την πολυετή του ενασχόληση με το νησί αυτό και με την εισαγωγή στο έργο του κ. Σπυριδάκη «Κιμωλιακά σύμμεικτα» και με τη μονογραφία αυτή έχει προσφέρει έργο σημαντικό για τον πολιτισμό και την ιστορία του νησιού και για την επιστήμη της Λαογραφίας γενικότερα. Η καταγραφή και η διάσωση αυτών των στοιχείων και η έκδοση αυτών, που είναι το επόμενο σπουδαίο βήμα, χαιρετίζεται πάντα και αποτελεί κορυφαία στιγμή για κάθε τόπο και για τους πολίτες που θέλουν και αγωνίζονται να κρατούν την παράδοσή μας ζωντανή.
