ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
MENOY
ΡΕΘΥΜΝΟ

Ο «άγνωστος Μυλοποταμίτης» Νίκος Καζαντζάκης

0

Το πατρικό σπίτι της Μαργής Χριστοδουλάκη – Καζαντζάκη, όπως σώζεται σήμερα στο Κρυονέρι Μυλοποτάμου

Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν πως ο Νίκος Καζαντζάκης έλκει την καταγωγή του από την πλευρά της μητέρας του, από ένα μικρό χωριό του Μυλοποτάμου. Πρόκειται για το Κρυονέρι, το οποίο την εποχή που έζησε ο Νίκος Καζαντζάκης ονομαζόταν Ασσυρώτοι. Για το λόγο αυτό ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού οργάνωσε με την συνδρομή του Δήμου Μυλοποτάμου και της Περιφέρειας Κρήτης την εκδήλωση της περασμένης Κυριακής, κατά την οποία έγιναν τα αποκαλυπτήρια των προτομών του Νίκου Καζαντζάκη και της μητέρας του Μαργής, το γένος Χριστοδουλάκη. Μάλιστα, τις προτομές, χρηματοδότησε η Φωτούλα Σιγανού, ανιψιά της Μαργής Χριστοδουλάκη και ξαδέρφης του Νίκου Καζαντζάκη, η τελευταία στενή συγγενής του συγγραφέα, από την πλευρά της μητέρας του.

Στο Κρυονέρι δε, σώζεται ακόμα το πατρικό σπίτι της Μαργής Χριστοδουλάκη – Καζαντζάκη ενώ ο τοπικός λογοτέχνης Νίκος Σκουραδάκης, κατάφερε και μάζεψε εντυπωσιακά στοιχεία για τις μυλοποταμίτικες ρίζες του μεγάλου Κρητικού λογοτέχνη, τις οποίες παρουσίασε πρώτη φορά με απόλυτη τεκμηρίωση την περασμένη Κυριακή. Ο «Μυλοποταμίτης» Νίκος Καζαντζάκης δεν έχει γίνει τόσο γνωστός όσο ο «Ηρακλειώτης». Όχι ότι αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία ως προς το έργο, το οποίο μας άφησε παρακαταθήκη. Αποτελεί, όμως, μια άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία που έρχεται να αποκαλύψει άγνωστες πτυχές της ζωής και της καταγωγής ενός από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της Ελλάδας και κατ’ επέκταση να καταδείξει, πως ο Μυλοπόταμος έχει να περηφανεύεται για ακόμα ένα παιδί του. Ειδικά το Κρυονέρι, μπορεί να αναδειχθεί, ως ένα από τα χωριά – σταθμός της μοναδικής ζωής και του ανεπανάληπτου συγγραφικού έργου του Νίκου Καζαντζάκη.

Άλλωστε, πάνω ακριβώς σε αυτή την προοπτική, ο Δήμαρχος Δημήτρης Κοκκινος, κατά την προσλαλιά του στην πραναφερόμενη εκδήλωση, είπε χαρακτηριστικά: «η σημερινή τελετή, σηματοδοτεί μια ιδιαίτερα σημαντική ημέρα για τον Μυλοπόταμο. Αναδεικνύεται με κάθε επισημότητα η καταγωγή του Νίκου Καζαντζάκη από την πλευρά της μητέρας του. Ένα γεγονός σχεδόν άγνωστο στον πολύ κόσμο ή μάλλον μια πτυχή της ιστορίας του μεγάλου συγγραφέα και διανοητή, στην οποία δεν είχε δοθεί μέχρι σήμερα η απαιτούμενη σημασία.

Και όμως ο Μεγάλος Κρητικός είχε ρίζες και από τον Μυλοπόταμο.

Και μάλιστα ρίζες βαθιές. Ουσιαστικές.

Μία από τις βάσεις του ήταν οι τότε Ασσυρώτοι. Το σημερινό Κρυονέρι του Μέσα Μυλοποτάμου.

Το χωριό που από σήμερα θα φιλοξενεί τις δύο προτομές.

Τα δύο μνημεία, που θα λειτουργούν όχι μόνο σαν υπενθύμιση ενός τόπου καταγωγής, αλλά θα σηματοδοτούν μια πορεία.

Την πορεία του Νίκου Καζαντζάκη, που είχε παιδικές εμπειρίες από αυτό το χωριό, επηρεάστηκε βαθειά από το Ψηλορείτη και τα βουνά του Τάλω και κράτησε τον αέρα του τόπου μας όπου και αν πήγε, όπου και αν βρέθηκε στον κόσμο που ταξίδεψε.

Ο Μυλοπόταμος είναι αυτός ο τόπος. Είναι αυτός ο κόσμος.

Είναι η γη που έθρεψε ανθρώπους σαν την Μαργή Χριστοδουλάκη – Καζαντζάκη.

Ανθρώπους που γέννησαν προσωπικότητες όπως ο Νίκος Καζαντζάκης.

Ο πραγματικός Μυλοπόταμος είναι αυτός που δημιουργεί και γράφει ιστορία.

Είναι ο Μυλοπόταμος των αρχαίων μύθων, των αγώνων, των θυσιών, των ηρώων, των προσωπικοτήτων.

Αυτός είναι ο τόπος μας. Και σε αυτόν σας καλωσορίζουμε σήμερα με ιδιαίτερη τιμή και συγκίνηση.

Για αυτόν τον Μυλοπόταμο αγωνιζόμαστε και για αυτό σας χρειαζόμαστε πάντα όλους συμπαραστάτες.»

ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΠΡΟΓΟΝΟΙ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΣΤΟΥΣ ΑΣΣΥΡΩΤΟΥΣ

Παππούς από τους Ασσυρώτους, γιαγιά από τις Σίσες, μάνα, θείες, θείοι, μια οικογένεια ολόκληρη, αγκάλιασε και έθρεψε τον Νίκο Καζαντζάκη στους Ασσυρώτους. Ο Νίκος Σκουραδάκης, περιέγραψε τα μεταξύ άλλων τα εξής: «Ο προπάππους μας αυτός (Γιώργης Χριστοδουλάκης) αγόρασε μια ρεματιά ποταμού δυτικά του χωριού μας, που είχε όμως στο διάβα του πηγές νερού αναξιοποίητες. Έχτισε δεσές σε όλη την ποταμίδα, κουβάλησε χώματα, τυραννίστηκε, έχτισε πεζούλες που τις έκανε περβόλια.  Έφτιαξε και το σπίτι του στην πάνω μεριά του χωριού μας και ήταν πανέτοιμος. Του έλειπε, όμως, η γυναίκα. Ένας φίλος του από τις Σίσες Μυλοποτάμου του έκανε την προξενιά με την Ελένη Ρασούλη.Πήγε και την είδε. Του άρεσε και της άφησε το αμανέτι, ένα χρυσό ναπολεόνι. Φεύγοντας την χαιρέτησε θερμά λέγοντάς της:

«Σαν το κεράκι τση Λαμπρής στη χέρα μου κρατώ σε

μέχρι να 'ρθεις στο σπίτι μας, Λενιώ αναζητώ σε.»

Την πληροφορία για αυτό το προξενιό μου την έδωσε στο Ηράκλειο ο Κώστας Χρυσάκης, εγγονός του Αντώνη Χριστοδουλάκη, που ήταν αδελφός της Μαργής.

Γύρω στα 1838 η Ελένη Ρασούλη από τις Σίσες, ήρθενε στο χωριό νύφη. Με ψυχαρές, χαρές της ψυχής. Με τα γαϊδούρια στρωμένα με χρωματιστές βελέντζες, πατανίες, τριοπατήτηρα κόκκινα, όπως ήταν το έθιμο για κάθε γάμο, όπου τα συμπαθή αυτά τετράποδα κουβαλούσαν τα προικιά της νύφης, αφού αποτελούσαν το μεταφορικό μέσο της εποχής.

Ήρθανε, λοιπόν, στο χωριό μας κι έγινε ο γάμος στο σπίτι του γαμπρού Γεωργίου Χριστουδουλάκη. Η κερά Ελένη ήταν μια αρχόντισσα. Σηκωνόταν αξημέρωτα να πλύνει, να ζυμώσει, να μαγειρέψει για να είναι έτοιμη για το χωράφι. Να σπείρουν, να θερίσουν, να αλωνέψουν και μόνο ο Θεός εκάτεχε με πόσες πίκρες και ταλαιπωρίες περνούσαν, μέχρι να βάλουν στο στόμα τους το ζεστό, βασανισμένο ψωμί.»

Ο Νίκος Σκουραδάκης, σημειώνει ακόμα τα εξής: «Ο παππούς του Νίκου Καζαντζάκη ήταν  κρυπτοχριστιανός, για να μην του πειράξουν την μικρή περιουσία του οι Τούρκοι, αφού είχε δώδεκα κοπέλια να θρέψει. Μέσα στο σπίτι του, όμως,  είχε μιαν εικόνα της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας στην οποία κρυφά από τους κατακτητές προσευχόταν  και ευχαριστούσε τον Θεό για τα αγαθά που του έστελνε και την όμορφη φαμίλια που είχε.

Αυτό το κρυφτούλι με το θρήσκευμα κράτησε μέχρι που αποκαταστάθηκαν τα κοπέλια του. Ήταν η εποχή που οι Τούρκοι μεταξεσέρνανε και πήγαιναν στις μεγάλες πόλεις, είχενε φτάξει πια, το τέλος της Τουρκιάς.

Μια μέρα είπε σ' έναν Τούρκο πάνω σε έναν καυγά:

-Εγώ ουδέποτε υπήρξα μουσουλμάνος. Για τα κοπέλια μου αμάρτησα και μούστεψα. Ζητώ συγχώρεση από τον Θεό.

Τότε μια συμμορία Τούρκων τον χτύπησε και τον άφησε μισοπεθαμένο στην τοποθεσία του χωριού μας "Καρυδιάς το λακί".

Οι χωριανοί έσφαξαν δύο ζώα και τον τύλιξαν για να μην μολυνθεί, σώζοντάς τον έτσι από έναν θανάσιμο τραυματισμό.

Ο πρόγονός μας αυτός, ο Γεώργιος Χριστοδουλάκης ή Μουστογιώργης, ήταν ένας άνθρωπος πολιτισμένος. Πολύς κόσμος έτρωγε ψωμί στο σπίτι του, καθώς βοηθούσε τους φτωχούς, ακόμα και από το υστέρημά του.

Μια Κυριακή πήγε στην εκκλησία του χωριού μας, την Παναγία, και ζήτησε από τους χωριανούς να μην φύγει κανείς μετά τον εκκλησιασμό γιατί ήθελε κάτι να τους πεί.

Συγκεντρώθηκαν όλοι και εκείνος τους είπε:

-Δεν το βαστά η καρδιά μου να μην έχετε να κόψετε ένα κολοκύθι, ή έναν ανθό, γι' αυτό αποφάσισα να σας αφήσω να μοιράσετε την Κάτω Ποδαρά, που είναι μεγαλύτερη και σας αφήνω και το νερό της νύχτας.

Η  μαρτυρία αυτή είναι αληθινή, καθώς δεν υπάρχει κληρονόμος απόγονος του Μουστογιώργη σε αυτήν την πεζούλα. Τις πληροφορίες όπως και τις περισσότερες που διαθέτω,   μου την έδωσε ο Μιχάλης Τζεδάκης, εγγονός του Μιχαήλου Χριστοδουλάκη, που ήταν ο πατέρας της Φωτούλας.

Το παράπονο, όμως, του προπάππου μας, που το έλεγε πολλές φορές, ήταν ότι είχε μια κακοπαντρεμένη κόρη στη Χώρα, την Μαργή, και δάκρυα κυλούσαν από τα μάγουλά του. Ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του "Αναφορά στο Γκρέκο" λέει για τη μάνα του:  «Η μάνα μου ήταν μια Άγια γυναίκα. Πως μπόρεσε πενήντα χρόνια, χωρίς να σπάσει η καρδιά της, να νιώθει πλάι της την αναπνοή και το χνότο του λιόντα; …Είχε την υπομονή, την αντοχή και τη γλύκα της γης».

Σε εκείνη, όμως, την τουρκοκρατούμενη Κρήτη, ο Σουλτάνος είχε απαγορεύσει τ' αμπέλια με το σκεπτικό ότι οι Κρητικοί έκαναν κρασί, έπιναν, μεθούσαν, ξυπνούσε ο πόθος τους για την ελευθερία και κάνανε επαναστάσεις.

Την μαρτυρία αυτή την έχω από τον παππού μου από τη μεριά της μητέρας μου Βεργίτση Ιωάννη που μου την έλεγε  όταν ήμουν μικρό παιδί.

Η αντίσταση των προγόνων μας ήταν  να παντρεύονται νέοι και να κάνουν πολλά κοπέλια.

Κάθε φορά που ρωτούσαν τον παππού του Καζαντζάκη: «Μα είντα δα, Γιωργάκη τάθελες ετωσανά κοπέλια και τα κάνες»; αυτός με ηρεμία τους απαντούσε: «Θα φάει ο χάρος, θα φάει κι ο πόλεμος, εεε να μου απομείνουνε κιόλας».

Από τα δώδεκα κοπέλια του παππού του Καζαντζάκη, το τελευταίο ήταν η Μαργή, που γεννήθηκε το 1862. Το πρώτο του κοπέλι, μια θυγατέρα την είχε παντρέψει στα Λιβάδια. Η μάνα και η κόρη γεννούσανε μαζί. Έτσι την Μαργή την είχε βυζάξει και η αδελφή της. Είχε δε ανιψιές που ήταν πολύ μεγαλύτερες από εκείνην.»

 

ΟΙ ΘΕΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ο Νίκος Σκουραδάκης μας πληροφορεί για τα αδέλφια της Μαργής Χριστοδουλάκη  ως εξής: «Από τα δώδεκα κοπέλια του παππού του Καζαντζάκη, το τελευταίο ήταν η Μαργή, που γεννήθηκε το 1862. Το πρώτο του κοπέλι, μια θυγατέρα την είχε παντρέψει στα Λιβάδια. Η μάνα και η κόρη γεννούσανε μαζί. Έτσι την Μαργή την είχε βυζάξει και η αδελφή της. Είχε δε ανιψιές που ήταν πολύ μεγαλύτερες από εκείνην.

Το 1866 κατά  την ανατίναξη της Μονής του Αρκαδίου σκοτώθηκε ο γαμπρός του Κυριάκος Κιαγιάς ή Βαλεργοκυργιάκος, αφήνοντας πίσω του επτά ορφανά και μιαν νέα γυναίκα χήρα.

Την μαρτυρία για τον Βαλεργοκυργιάκο μου την έδωσε ο Γρηγόρης Παπαδάκης, συνταξιούχος αστυνομικός. Είχε παντρέψει μια κόρη ο Κυριάκος στο χωριό Κλεψίμιο, σημερινό Δοξαρό,  που ήταν η γιαγιά του και σήμερα, σε μεγάλη ηλικία,  ζει στο Ηράκλειο.

Ο προπάππους μου είχε έξι αγόρια και έξι θυγατέρες.

Από αυτά τα παιδιά, το πρώτο κορίτσι, όπως προείπα, παντρεύτηκε στα Λιβάδια.

Το δεύτερο παιδί, ο Κώστας, όπως μου έχει πει ο συγγενής μου Χρυσάκης Κώστας στο Ηράκλειο, σκοτώθηκε στο Αρκάδι. Δεν έχω κατορθώσει να διασταυρώσω αυτή την πληροφορία.

Η Κατερίνα παντρεύτηκε στο Χώνος με τον Γεμιστό Γεώργιο, η Ζαμπία πήγε στις Αλόιδες και πήρε τον Καλογεράκη Γιάννη.

Ο Ζαχαρίας, ο παππούς της Φωτούλας, έμεινε στο χωριό και παντρεύτηκε με την Φωτεινή Τσαχάκη από τα Τσαχιανά.

Ο  Μιχάλης παντρεύτηκε εδώ στο χωριό με τη χωριανή μας Καλλιόπη Βερτούδου, η Ειρήνη παντρεύτηκε στο Βενί και πήρε τον Κασαπάκη Μανώλη ή Μακρομανώλη, ο Μανωλάκης παντρεύτηκε στα Σταυράκια Ηρακλείου με την Αικατερίνη Περδικογιάννη.

Ο Αντώνης παντρεύτηκε στο Ηράκλειο με την Χρυσάνθη Γεωργιάδου, η Χατζήνα πήγε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και δεν ξανάδωσε σημεία ζωής, ενώ η τελευταία κόρη, η Μαργή, παντρεύτηκε με τον Μιχάλη Καζαντζάκη ή Ψωμή.»

 

ΤΟ ΠΡΟΞΕΝΙΟ ΜΕ ΤΟΝ ΜΙΧΑΛΗ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Πώς, όμως, ο Μιχάλης Καζαντζάκης, γνώρισε και παντρεύτηκε την Μαργή Χριστοδουλάκη; Ο Νίκος Σκουραδάκης, περιγράφει τα εξής: «Η Μαργή ήρθε στο Ηράκλειο σε ηλικία 12 ετών, όταν την πήραν μαζί τους τα τρία αδέλφια της ο Μανωλάκης, ο Αντώνης και ο Νικολάκης που είχαν ριζώσει καλά και είχαν καλή οικονομική επιφάνεια.

Οι προγονοί μας διηγούνταν, πως η Μαργή τραγουδούσε τόσο καλά ώστε οι γείτονες την αποκαλούσαν  το αηδόνι της γειτονείας μας. Μια μέρα που την άκουσε και ο καπετάν Μιχάλης, πήγε κατευθείαν και τη ζήτησε από τ' αδέλφια της. Αυτά απέρριψαν την πρότασή του καθώς δεν ήθελαν να κάνουν  γαμπρό τους ένα θεριό, έναν δράκο.  Εκείνος όμως επέμενε, λέγοντάς τους:  «Ή θα μου την δώσετε με το καλό, ή με το ζόρι, εγώ θα σας την κλέψω». Τα αδέλφια της Μαργής ήρθαν στο χωριό για να ζητήσουν τη γνώμη από τον κύρη τους. Εκείνος τους είπε: «Δώσετέ του την μωρέ παιδιά μου, μα αυτός όταν παντρευτεί θα στρώσει θέλει».

Ο γάμος δεν άργησε να γίνει. Κυριακή 23 Απριλίου 1882 έγινε ο γάμος στο Ηράκλειο. Η Μαργή τότε ήταν 20 χρονών. Όλες αυτές τις μαρτυρίες τις πήρα από τον συγγενή μου στο Ηράκλειο Χρυσάκη Κω/νο λόγιο, που μου έχει χαρίσει και το  βιβλίο που έχει βγάλει. Ένα χρόνο μετά το γάμο της Μαργής γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης.»  

ΠΟΙΑ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΣΣΥΡΩΤΟΥΣ;

Οι μαρτυρίες από τους απογόνους της οικογένειας Χριστοδουλάκη αλλά και των συγχωριανών αυτής στο Κρυονέρι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κάποιοι από αυτούς υποστηρίζουν πως ο συγγραφέας γεννήθηκε σε αυτό το χωριό, χωρίς βέβαια αυτό να μπορεί να αποδειχθεί εύκολα καθώς ούτε στο ληξιαρχείο του Ηρακλείου υπάρχει τέτοια εγγραφή αλλά ούτε και στο ληξιαρχείο των Ασσυρώτων, όπως σήμερα έχει παραδοθεί στον Δήμο Μυλοποτάμου. Το Ηράκλειο δίνει μια χρονολογία 1881 που δεν ισχύει καθώς ο ίδιος ο Καζαντζάκης έχει δώσει ως χρονολογία γέννησης του το 1883.

Πάντως ο Νίκος Σκουραδάκης έχει συγκεντρώσει τις εξής μαρτυρίες: «Σύμφωνα με τις μαρτυρίες προγόνων μας, ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε εδώ στο χωριό μας, όπου πέρασε και τα πρώτα παιδικά του χρόνια. Έβγαλε, μάλιστα, και την Πρώτη τάξη του Δημοτικού.

Αυτές τις μαρτυρίες τις έχω από τον θείο μου Τζεδάκη Μιχάλη που έζησε μαζί με τον παππού του Μιχαήλο Χριστοδουλάκη, περισσότερα από τριάντα χρόνια  μαζί, εκείνος του τα είχε πει.

Τι μας έλεγε ο πρωτοξάδελφος του Καζαντζάκη, Μιχαήλος;

Ο πατέρας μου Ζαχαρίας μου είχε πει για τη γέννηση του Καζαντζάκη: «Χειμώνας ήτανε και θυμούμαι τον κουνιάδο μου, τον Ψωμή, που ήρθενε στο χωριό με κοντό μανίκι, ξεμπετισμένος. Είχενε γεννήσει η αμπλά μου, η Μαρία, και του είχε κάνει ασερνικό κοπέλι και ήτανε όλο χαρές. Τα χέργια του ήτανε ωσάν τα φτιάργια, θεόψυχά μου, η στούπα ήτανε σταλισμένη στο μπέτη του, τα μάγουλά του ήτανε κόκκινα, και δεν ερίγανε ο αθεόφοβος».

Δεύτερη μαρτυρία:  Τί μας έλεγε μέχρι και τον θάνατό του, το 1979, ο Μιχάλης Χριστοδουλάκης;

«Με τον Καζαντζάκη είμαστε σοκαιρίτες και κατακοντής γεννημένοι. Το ίδιο γάλα πίναμε κι εγώ από τη θεία μου τη Μαργή και αυτός από τη μάνα μου τη Φωτεινή. Τα ίδια κωλόπανα μας είχανε, μαζί μεγαλώσαμε μέχρι και την Πρώτη τάξη του Δημοτικού, που πήγαμε στο Κλεψίμιο.

Ο κύρης του, κάθε φορά που ερχόταν να τον εδει μας κράθειε δύο κουλούργια. Ετουτανά ήτανε όλα του τα πουσούνια. Το ένα έδινε σε εμένα και το άλλο στον Νίκο».

Σε ο,τι αφορά τον τόπο γέννησης του Καζαντζάκη είναι κάτι που πρέπει να το ερευνήσουν επίσημα οι αρμόδιοι επιστήμονες, αλλά, είναι γεγονός, πως τα στοιχεία του Νίκου Σκουραδάκη, την έρευνα του οποίου θα δημοσιεύσουμε αυτούσια στο επόμενο φύλλο του «Ρέθεμνος», έχουν βάση, όπως τα τεκμηριώνει ο ίδιος.

Σε ό,τι αφορά την φοίτηση του Νίκου Καζαντζάκη σε σχολείο του σημερινού Δοξαρού, επίσης δεν υπάρχουν στοιχεία. Ωστόσο, σύμφωνα με τα αρχεία της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, υπάρχει εγγραφή του συγγραφέα στο Δημοτικό Σχολείο αλλά από την 2α τάξη! Άρα, δεν αποκλείεται να φοίτησε την 1η τάξη στα Κλεψίμια, σημερινό Δοξαρό, αφού έχει αποδειχθεί πως ο Καζαντζάκης έζησε μερικά παιδικά του χρόνια στο χωριό της μητέρας του στους Ασσυρώτους (είναι ακριβώς απέναντι από το Δοξαρό).

0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ