Του Αλέκου Α. Ανδρικάκη andrikakisalekos @gmail.com
Έναν πραγματικό θησαυρό με σπάνιες απεικονίσεις σχολείων απʼ όλη την Κρήτη των αρχών του περασμένου αιώνα, εντοπίσαμε σε έκδοση που είχε γίνει στην Αθήνα τη δεκαετία του 1920, με την αφορμή της εκατονταετηρίδας του νεοελληνικού κράτους. Πρόκειται για φωτογραφίες με τους μαθητές ή τους εκπαιδευτικούς, από το 1905 μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1920. Ανάμεσα σʼ όσους εμφανίζονται στις φωτογραφίες είναι και μεγάλες μορφές, όπως ο μάρτυρας της ελευθερίας Ρούσσος Κούνδουρος (ήταν στη διοικητική επιτροπή του Οικοτροφείου της Νεάπολης) που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1944, ο κορυφαίος εκπαιδευτικός από το Γερακάρι Ρεθύμνου Εμμ. Γενεράλης, ο Ανδρέας Βουρδουμπάκης, πιθανώς και ο δήμαρχος του Ηρακλείου το 1920, φυσικός Στυλιανός Γεωργίου. Επίσης ο Κρητικός Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης, όταν ήταν ακόμη μητροπολίτης στην Κύπρο, το 1910.
Η έκδοση στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι ιστορικές φωτογραφίες για την εκπαίδευση του νησιού έχει τον τίτλο «Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921: Η χρυσή βίβλος του ελληνισμού». Είχε κυκλοφορήσει, σταδιακά, σε 12 θεματικούς τόμους, από το 1921 μέχρι το 1930. Τα θέματα της παιδείας συμπεριλαμβάνονταν στον πέμπτο τόμο, στον οποίο είχε την ευθύνη ο διδάκτωρ Φιλολογίας και Νομικής Ιωάννης Χατζηιωάννου.
Πρόκειται για 7 φωτογραφίες, στις οποίες μαθητές ή εκπαιδευτικοί είχαν ποζάρει για την κλασική αναμνηστική φωτογραφία της στιγμής. Στον τόμο εντοπίσαμε επίσης κείμενα για μερικά από τα κρητικά εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Οι φωτογραφίες αναφέρονται στα Α΄ και Β΄ Γυμνάσια Ηρακλείου, το Εθνικό Οικοτροφείο και το Ημιγυμνάσιο Νεάπολης, στην Εμπορική Σχολή και το Β΄ Γυμνάσιο Χανίων.
Για τα σχολεία του Ρεθύμνου δεν υπάρχουν φωτογραφίες, όμως είχε δημοσιευτεί η εικόνα του διευθυντή του Ημιγυμνασίου Πανόρμου, που ήταν ο διδάκτωρ της Φιλολογίας Σταύρος Παναγιωτάκης. Υπάρχουν πάντως αρκετές ιστορικές αναφορές γι αυτά. Για το νομό Λασιθίου υπάρχουν μόνο φωτογραφίες κι όχι κείμενα.
Επίσης, όπως προαναφέραμε, εντοπίσαμε μια σπάνια φωτογραφία του Κρητικού (από τον Παρσά Λασιθίου) Οικουμενικού Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξακη, από την εποχή που ήταν Μητροπολίτης Κιτίου, στην Κύπρο, όταν και συνέταξε τον καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας του νησιού.
Εκτός από τις φωτογραφίες, αναδημοσιεύουμε και όσα κείμενα υπάρχουν για τα σχολεία της Κρήτης, τα οποία μας δίνουν και ιστορικά στοιχεία για την πορεία τους. Παρουσιάζουμε τα κείμενα όπως ακριβώς είχαν δημοσιευτεί στην έκδοση του 1930.
Το 1ο Γυμνάσιο Ηρακλείου σε αχρονολόγητη φωτογραφία, πιθανότατα όμως της δεκαετίας του 1910, ίσως μετά το 1913 που έγινε η ένωση με την Ελλάδα. Ίσως αυτό μπορεί κανείς να συμπεράνει μόνο από το ευρωπαϊκό ντύσιμο που κυρίως εκείνη την εποχή άρχισε να κυριαρχεί και στην Κρήτη. Αναφέρεται μόνο το όνομα του γυμνασιάρχη Αριστ. Κατσούλη, που διακρίνεται καθιστός στη μέση με το μπαστούνι, καθώς και του καθηγητή Κατσαράκη, που είναι στα αριστερά, μετά το γυμνασιάρχη
Το 2ο Γυμνάσιο Ηρακλείου, κατά το σχολικό έτος 1927-28. Έχουν φωτογραφηθεί τόσο οι καθηγητές όσο και οι μαθητές. Γυμνασιάρχης ήταν μια γνωστή μορφή των γραμμάτων, ο Ανδρέας Βουρδουμπάκης, που διακρίνεται στο μέσο της πρώτης σειράς καθιστός, δίπλα στον ιερωμένο, που ήταν ο αρχιμανδρίτης Κορνήλιος Τζανάκης. Στʼ αριστερά, όπως βλέπουμε τη φωτογραφία, αναφέρεται ο καθηγητής Σ. Γεωργίου και δίπλα του ο Στυλιανός Ξυδάκης. Πιθανώς ο Γεωργίου ήταν ο φυσικός που είχε διατελέσει δήμαρχος Ηρακλείου την περίοδο 1920-22. Από τα δεξιά του Α. Βουρδουμπάκη είναι οι Γ. Περβολαράκης, Στ. Καταλαγαργιανός και Ζ. Θεοδωρίδης
Ο σύλλογος καθηγητών του Ημιγυμνασίου Νεάπολης, το 1905. Καθιστός, στη μέση, ο γυμνασιάρχης Ν. Γραμματικάκης, αριστερά του ο αρχιμανδρίτης Γαλανάκης, και στη συνέχεια οι καθηγητές Ν. Νικητάκης και Γ. Τσακίρης. Δεξιά του γυμνασιάρχη (ανάμεσά τους διακρίνεται ένα παιδί) ο Κ. Τσανακάκης. Κάτω σειρά, αριστερά, οι Ι. Χατζηιωάννου και Θ. Σταυρόπουλος, όρθιοι, οι Γ. Λουλουδάκης και Ι. Σέργης που αναφέρεται ως ταχυδρομικός.
Μια δεύτερη φωτογραφία του συλλόγου καθηγητών του Ημιγυμνασίου Νεάπολης, δύο χρόνια αργότερα, στα 1907. Έχει αλλάξει ο γυμνασιάρχης, που είναι πλέον ο Ι. Κονταράκης. Καθιστοί από αριστερά, Ι. Χατζηιωάννου, αρχιμανδρίτης Γαλανάκης, ο γυμνασιάρχης Κονταράκης, Γ. Τσακίρης, Κ. Τσανακάκης. Όρθιοι, δεύτερος από αριστερά Θ. Σταυρόπουλος και Ν. Νικητάκης, ενώ ο πρώτος και ο τελευταίος είναι, όπως αναφέρεται, υπηρέτες!
Το Εθνικό Οικοτροφείο Νεάπολης, σε επίσης αχρονολόγητη φωτογραφία, στην οποία διακρίνεται μια κορυφαία μορφή της αντίστασης κατά των Γερμανών, ο δικηγόρος Ρούσσος Κούνδουρος, που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς τον Αύγουστο του 1944. Η φωτογραφία είναι σίγουρα μετά το 1926, καθώς ο Κούνδουρος αναφέρεται και βουλευτής, αξίωμα στο οποίο εξελέγη εκείνη τη χρονιά. Διακρίνονται τα μέλη της διοικητικής επιτροπής και οικότροφοι. Τα μέλη της Δ.Ε. που απαθανατίστηκαν ήταν ο πρόεδρος Εμ. Καπελλάκης και, προς τα δεξιά του προέδρου που διακρίνεται στη μέση, οι Γ. Καρνομοιράκης, Α. Χαραλαμπόπουλος, Εμμ. Μαγκώνης και προς τα αριστερά, Ρ. Κούνδουρος, Βασίλειος Δημητρίου και Ν. Μεθυμάκης.
Το 2ο Γυμνάσιο Χανίων, σε αχρονολόγητη φωτογραφία. Θα πρέπει όμως να είναι πριν από το 1909, καθώς εδώ βρίσκουμε γυμνασιάρχη τον φιλόλογο Εμμανουήλ Γενεράλη, μια μεγάλη μορφή των γραμμάτων της Κρήτης, ο οποίος εκείνη τη χρονιά (1909) τοποθετήθηκε Γενικός Επιθεωρητής Εκπαίδευσης του νησιού, διαδεχόμενος τον Αντώνιο Γιάνναρη, μετά τον ξαφνικό θάνατό του. Ο Γενεράλης διακρίνεται στη σειρά των καθήμενων, τέταρτος από αριστερά. Αναφέρονται ακόμη οι καθηγητές, από δεξιά του γυμνασιάρχη, Μοσχόπουλος, Χαραλαμπάκης και Ανδρόνικος, ενώ αριστερά του οι Λεονταράκης, Παπαθανασίου και Δρακο(ω)νάκης. Οι υπόλοιποι είναι μαθητές.
Ο σύλλογος καθηγητών του Γυμνασίου Λάρνακας Κύπρου, το 1910. Στην πρώτη σειρά διακρίνεται ο μετέπειτα Οικουμενικός πατριάρχης (1921-23) και Μητροπολίτης Κιτίου τότε, Κρητικός Μελέτιος Μεταξάκης.
Ηράκλειο
Για το Ηράκλειο μάς παρέχονται στοιχεία σε σχέση με το Παρθεναγωγείο που λειτουργούσε, ενώ υπάρχει και μια μικρή αναφορά για το ιδιωτικό σχολείο «Ο Κοραής».
Γυμνασιακό Παρθεναγωγείο Ηρακλείου Κρήτης
Το σχολείο τούτο, όπως φαίνεται από το αρχείο του, χωρίστηκε από το Διδασκαλείο Ηρακλείου με το οποίο ήταν ηνωμένο το 1917. Διευθύντριά του διωρίσθηκε η δις Ελευθερία Βλαχάκι γυναικαδέλφη του νυν Υπουργού κ. Μαρή, και το υπόλοιπον προσωπικό απετελείτο από ένα καθηγητή και μια επιστάτρια. Για τη συμπλήρωση του διδακτικού προσωπικού ήρχοντο σʼ επικουρία το Διδασκαλείο και το Γυμνάσιο. Η δύναμη του σχολείου σε μαθήτριες ήταν 120-140. Αργότερα η δις Βλαχάκι υπέβαλε παραίτηση και ανέλαβε τη διεύθυνση ο καθηγητής κ. Ζερβάκις ως το Μάρτιο του 1921 ότε μετέθεσαν σʼ αυτό τη δ/α Σοφία Αμαριώτου που το διευθύνει ως τώρα.
Κρατικό κτίριο για διδακτήριο δεν υπάρχει, κι έχουν νοικιάσει ένα καινούργιο και μεγάλο σπήτι κοντά στην “Καινούργια Πόρτα” μα τέλεια ακατάλληλο για σχολειό. Κρίμα αληθινά που το Κάστρο τόσο πλούσιος τόπος (πόλις εκατομμυριούχων) καταδέχεται να μην έχη σχολειά, δηλ. ιερούς τόπους που μέσα σʼ αυτούς διαπλάσσουν τα παιδιά τους, την ίδια πρέκτασι του εαυτού τους,τη λανθάνουσα εξακολούθηση της ζωής τους, τη μελλοντική δράσι και πρόοδο του τόπου τους! Γιατί ασφαλώς κείνοι πούναι τώρα δεν θα υπάρχουν μια μέρα, και στη θέση του θάναι οι μελούμενοι που δημιουργούνται, που διαπλάσσονται, που μορφώνονται, που ετοιμάζονται για τη ζωή στριμωγμένοι, ασφυκτιώντες, υποφέροντες σε τέτοια σχολειά.
Από τα 22 έως σήμερο το σχολειό αυτό διέκοψε τα μαθήματά του δύο φορές για να στεγάση πρόσφυγες κι όταν κατώρθωσε νʼ απαλλαγή από την επίταξη εφιλοξένησε το Διδασκαλείο για μερικούς μήνας. Τώρα λειτουργεί κανονικά με πλήρες προσωπικό και με 226 μαθήτριες.
Η Αʼ και η Βʼ τάξεις είναι μοιρασμένες σε τμήματα και κάθε τμήμα αποτελεί μια ξεχωριστή κοινότητα που αυτοδιοικείται με νόμους που καμμιά από τις μαθήτριες δεν παραβαίνει, διότι ξέρει ότι αυτό δεν είναι ευγενικό, και ότι το διοικούν συμβούλιο κάθε τμήματος είναι αυστηρό στην τήρηση της σχολιακής νομοθεσίας.
Κάθε συμβούλιο τηρεί, βιβλίο πράξεων, βιβλίο ταμείου καθημερινό και βιβλίο ποινών. Εκ του ταμείου ευσπλαγχίας – έτσι ονομάζεται το ταμείο κάθε τμήματος – αγοράζονται βιβλία, τετράδια, κ.λ.π. γραφικά είδη, ενδύματα, εσώρουχα, υποδήματα και ενίοτε τρόφιμα δια τα φτωχάς συμμαθητρίας, ορφανά ή προσφυγόπαιδα. Κατά τας εορτάς των Χριστουγέννων έγιναν ελεημοσύναι και εκτός του σχολείου εις δυστυχείς οικογενείας και προ πάντων εις ασθενείς και αναπήρους. Εσοδα των ταμείων ευσπλαγχνίας είναι αι εκούσιαι εισφοραί των μαθητριών και εις χρήμα επιβαλλόμεναι τιμωρίαι υπό του διοικητικού συμβουλίου κάθε τάξεως. Αν καμμιά μαθήτρια τιμωρηθή μια φορά για κάποιο παράπτωμα, είναι βέβαιο, – δεν υποπίπτει στο ίδιο δεύτερη φορά. Κάθε τμήμα έχει τη φιλοδοξία να παρουσιασθή τελειότερο και να δώση μια σχολική εορτή. Ως τώρα έχουν δώσει τις εορτές τους τα δύο τμήματα της Βʼ τάξεως. Διεκόσμησαν τη μεγαλύτερη αίθουσα του σχολείου, συνέταξαν πρόγραμμα εορτής και έστειλαν προσκλητήρια στο προσωπικό του σχολείου, στα συμβούλια των δύο τμημάτων της Αʼ τάξεως, στη Γʼ τάξη ολόκληρον και στους Γονείς και Κηδεμόνας των. Η επιτυχία των ήτο ανωτέρα των προσδοκιών μας. Εις όλα αυτά ουδεμία συνδρομήν ή υπόδειξιν είχον εκ μέρους του προσωπικού, κι αυτό σημαίνει πως το παιδί μπορεί και μόνο του να κυβερνάται, φτάνει να του δώσουν καλή κατεύθυνση.
Τη διοίκηση εκάστης τάξεως επιβλέπει ένας από το προσωπικό, και τη γενική εποπτεία την έχει η Διευθύντρια εκ του αφανούς χωρίς να επιφέρη καμμιά αλλοίωση στις διοικητικές αποφάσεις των παιδιών, και χωρίς να επιβάλη τη γνώμη της σε καμμιά περίπτωση. Η αυτοδιοίκηση έχει κάμει θαύματα στις ψυχές των μαθητριών. Αν παρουσιασθή κανένα καινό – λόγω απουσίας προσωπικού – η κοσμήτρια θα ζητήση από το γραφείο κάποιο βιβλίο, το οποίο θα αναγνωσθή υπό μιας εις επήκοον των άλλων αι οποίαι συγχρόνως θα ασχολούνται εις χειρουργικήν εργασίαν με απόλυτη σιγή και τάξη. Δια το σχολείον των φροντίζουν όπως δια τον εαυτόν των. Με την οδηγία της διδασκαλίσης της χειροτεχνίας δος Αφροδίτης Κέντζογλου κατεσκεύασαν τον περασμένο χρόνο εις διάστημα 6 μηνών 1700 έργα τα οποία εξέθεσαν σε λαχειοφόρο αγορά και εισέπραξαν υπέρ του σχολικού ταμείου 20041 δραχμάς.
Γενικά το σχολειό αυτό αποτελεί μια ομοσπονδία μαθητική που προοδεύει καταπληκτικά κάθε μέρα. Και αν δεν είχε μερικούς παράγοντες αντιθέτους προς το υψηλό σκοπό που επιδιώκει “του τελείου ανθρωπισμού” προς τους οποίους είναι αναγκασμένο να παλαίη, ασφαλώς θα έφθανε το ιδεώδη τύπο του σχολείου, που ύστερα από τη δημιουργικότητα του τελείου ανθρώπου, φθάνει στο ανώτατο εφικτό σημείο του προορισμού του.
Ιδιωτικά Σχολεία
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ
Εν Ηρακλείω της Κρήτης ο αείμνηστος Περδικάρης ίδρυσε το πρώτον ιδιωτικόν Εκπαιδευτήριον, το οποίον περιελάμβανε και πλήρες Γυμνάσιον ήτοι Δʼ τάξιν Γυμνασίου. Η λειτουργία του Σχολείου τούτου αφήκε τας λαμπροτέρας εντυπώσεις εις πάντα επισκεφθέντα αυτό. Αποθανόντος του Περδικάρη την διεύθυνσιν ανέλαβεν ο επί θυγατρί γαμβρός Κ. Παπαδάκης καθηγητής των Μαθηματικών και νυν Εκπ. Σύμβουλος. Η Σχολή λειτουργεί και σήμερον μετά των αυτών λαμπρών αποτελεσμάτων.
Ρέθυμνον
Στο νομό Ρεθύμνου παρουσιάζονται το Γυμνάσιο της πόλης, το Ημιγυμνάσιο Πανόρμου και το Ημιγυμνάσιο Αγίου Πνεύματος, στο Σπήλι. Όπως προαναφέραμε, αντίστοιχες φωτογραφίες δεν υπάρχουν, εκτός απʼ αυτή του διευθυντή του Ημιγυμνασίου Πανόρμου.
Γυμνάσιον Ρεθύμνου
Επί τουρκοκρατίας εν τη πόλει Ρεθύμνης ελειτούργουν Ελληνικόν Σχολείον και αι πρώται τάξεις του τετραταξίου Γυμνασίου κατά τα εν τη ελευθέρα Ελλάδι ισχύοντα προγράμματα κ.λπ. Συνετηρούντο δε και επωπτεύοντο υπό Χριστιανικής Τμηματικής Εφορείας.
Επί Κρητικής Πολιτείας δαπάναις και εποπτεία αυτής από του 1899 – 1901 ελειτούργει προγυμνάσιον αντιστοιχούν προς το Ελλην. Σχολείον. Από δε του 1901 -1909 ελειτούργει Ημιγυμνάσιον εκ πέντε τάξεων, των τριών του Ελλ. Σχολείου και των δύο πρώτων του τετραταξίου Γυμνασίου. Κατά το τελευταίον σχολ. έτος 1908 -09 ελειτούργησε παρʼ αυτώ και η τρίτη τάξις Γυμνασίου ιδιοσυντήρητος.
Τω 1909 προσετέθη και η τελευταία τάξις του τετραταξίου Γυμνασίου και ούτως από του 1909 -1911 ελειτούργει πλήρες Γυμνάσιον εξ επτά τάξεων, των τριών του Ελλην. Σχολείου και των τεσσάρων του Γυμνασίου.
Τω 1911 εν Κρήτη αντί των τριών κύκλων, τετραετούς των δημοτικών σχολείων, τριετούς των Ελληνικών και τετραετούς των Γυμνασίων, ωρίσθησαν δύο εξαετούς, κατωτέρας και μέσης εκπαιδδεύσεως, και έκτοτε το Γυμνάσιον Ρεθύμνου ως και πάντα τα εν Κρήτη Γυμνάσια μένουσιν εξαετή δεχόμενα διʼ εισιτηρίων εξετάσεων τους εκ των εξαετών δημοτικών σχολείων απολυομένους.
Οτε το πρώτον ελειτούργησε πλήρες το Γυμνάσιον (επταετές 1909-1910) είχον εγγραφή εν όλων 296 μαθηταί, ότε δε το πρώτον ελειτούργησε το εξαετές (1911-12) ενεγράφησαν εν όλω 209. Κατά δε το τρέχον σχολ. έτος (1925-26) έχουσιν εγγραφή εν όλω 568, ων μαθήτριαι 46. Εχουσι δε διαιρεθή αι τέσσαρες πρώται τάξεις εις δύο τμήματα εκάστη, αλλά και η Εʼ και η Στʼ τάξις έχουσιν εκατέρα 75 μαθητάς και δέον να διαιρεθώσιν επίσης. Διευθυντής του Γυμνασίου μετά την συμπλήρωσιν αυτού από του 1909 μέχρι σήμερον υπήρξε σχεδόν πάντοτε ο αυτός, ο Γυμνασιάρχης Μιχ. Γ. Πρεβελάκις, πλην των ετών 1922 – 24 καθʼ α διηύθυνον οι Γυμνασιάρχαι Ευαγ. Τάνος και Θ. Αθανασόπουλος και ο Καθηγητής Μάρκος Δασκαλάκης και των ετών 1916-1920 καθʼ α διηύθυνον διαδοχικώς οι Καθηγηταί Μάρκος Δασκαλάκις, Ιωαν. Βογιατζάκης και Ευσταθ. Πετρουλλάκις.
Το διδακτήριον του Γυμνασίου είναι κοινοτικόν, πεπαλαιωμένον δε και λίαν εις τον σκοπόν του Γυμνασίου ακατάλληλον. Γίνονται δε ενέργειαι μετʼ ελπίδων επιτυχίας προς ίδρυσιν νέου διδακτηρίου.
Ημιγυμνάσιον Πανόρμου
Το Πάνορμον, πρότερον Καστέλλι Μυλοποτάμου, κείμενον επί των βορείων παραλίων της μεγαλονήσου και ηρωικής Κρήτης, έλαβε την μετονομασίαν αυτού από τινα παρακείμενον γήλοφον ο Πάνορμος, εις την κορυφήν του οποίου ευρίσκεται εκτισμένος μικρός ναός “Αϊ Γιώργης ο Πάνορμος”.
Συνοικισμός νεαρός ακόμη, μόλις αριθμών τριάντα πέντε έως σαράντα πέντε ετών βίον, είναι όμως η πρωτεύουσα της επαρχίας Μυλοποτάμου, έδρα Ειρηνοδικείου, υποθηκοφυλακείου, Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής, Δημοτ. Σχολείου, Ημιγυμνασίου, με μίαν λέξιν κέντρο της εμπορικής και βιομηχανικής κινήσεως της Επαρχίας.
Επί τουρκοκρατίας ελειτούργει ευδοκίμως Ελληνικόν Σχολείον υπό την διεύθυνσιν και τα φώτα μορφωμένων διδασκάλων.
Το Ημιγυμνάσιον ιδρύθη το πρώτον το έτος 1917 ελειτούργησεν όμως το επόμενον έτος 1918, εγγραφέντων κατά το σχολικόν έτος 1918 – 1819 τεσσαράκοντα πέντε μαθητών.
Ο αριθμός των εγγραφομένων μαθητών έβαινεν αυξανόμενος από έτους εις έτος, ώστε σήμερον ευρίσκονται εγγεγραμμένοι εξήκοντα οκτώ μαθηταί αμφοτέρων των φύλων.
Το οίκημα όπου στεγάζεται το Ημιγυμνάσιον είναι οικοδομή ιδιωτική τινος των κατοίκων.
Διευθυνταί δε κατά καιρούς, από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον, διετέλεσαν οι κ.κ. Α. Θωμαΐδης Ελληνοδιδάσκαλος, Ιωαν. Μαμαλάκης Φιλόλογος, Γερμανός Λιβαδας αρχιμανδρίτης, Εμμ. Μιχελιδάκης φυσικομαθηματικός και από της 1ης Δεκεμβρίου του 1924 ο Σταύρος Γεωργίου Παναγιωτάκης Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας.
Ημιγυμνάσιον Αγ. Πνεύματος εν Σπήλι
1) Το Ημιγυμν. Αγ. Πνεύματος ιδρύθη το 1896, υπό της εν τη επαρχία Αγίου Βασιλείου του Νομού Ρεθύμνης ευρισκομένης Ιεράς Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου ή και “Πρέβελης” επονομαζομένης, ως ιερατική Σχολή, ισοβαθμία με την αʼ τάξιν των τετραταξίων Γυμνασίων. Πρώτον διευθυντήν έσχε τον πρότινος αποβιώσαντα Μητροπολίτην Κρήτης, αοίδιμον Ευμένιον ηρίθμει δε περί τους 120 μαθητάς, ως πληροφορούμαι, καθʼ όσον αρχεία δεν υφίστανται.
Πρέπει εν προκειμένω να εξαρθή η πανθομολογουμένως πατριωτικωτάτη δράσις του πνευματικού τούτου ποιμένος εν τη προμνησθείση θέσει, καθʼ όσον, ως λέγεται, υπήρχεν αείποτε ταυτώ ειπείν, η ζώσα ψυχή του ιδρύματος εκείνου, ένθα εκ παραλλήλου εκαλλιεργούντο και ανεπτύσσοντο κατά τους χρόνους, εκείνους της μαύρης δουλείας, τόσον η προς τον Θεόν πίστις, όσον και η προς την πατρίδα αγάπη.
Τον τίτλον τούτον διετήρησε μέχρι του 1900.
Εντεύθεν μέχρι του 1909, έφερε τον τίτλον “Ελληνικόν σχολείον Αγίου Πνεύματος” και τους εξής κατά σειράν Διευθυντάς.
1) Χρήστον Μακρήν, 2) Στρατιώτην Κλεάνθην 3) Ευστρ. Φωτάκην, 4) Γεώργιον Αυγουστάκην και 5) Εμμ. Ψιλάκην.
Κατόπιν, από το επόμενον έτος 1910 μέχρι 1918 κατηργήθη, επανεσυστήθη δε το 1919 με την επωνυμίαν “Ημιγυμνάσιον Αγίου Πνεύματος” και με Διευθυντήν τον κ. Ιωάννην Τσουδερόν.
Κατά το 1920 μετετέθη η έδρα εις Σπήλι διατηρήσαν τον τίτλον αυτού, με τους εξής έκτοτε μέχρι σήμερον Δ/τάς κατά σειράν 1) Ιωάννην Μαμαλάκην, 2) τον και ήδη τοιούτον Μιχαήλ Βλασσάκην.
α) Οτι το νυν ως διδακτήριον του σχολείου χρησιμεύον οίκημα, είναι ιδιωτικόν.
β) Ουδενός ευεργετήματος τυγχάνει.
γ) Αριθμεί Αʼ και Βʼ τάξιν (αντιστοιχούσας προς την Βʼ και Γʼ τάξιν των ελληνικών σχολείων, μαθητάς δε εν συνόλω, εγγεγραμμένους 87.
Νομός Χανίων
Για το νομό Χανίων οι πληροφορίες που υπάρχουν αναφέρονται στο Ημιγυμνάσιο Κολυμβαρίου.
Ημιγυμνάσιον Κολυμβαρίου Κισσάμου – Κρήτης
Το Ημιγυμνάσιον ιδρύθη το έτος 1920. Το πρώτο έτος της ιδρύσεως αυτού ενεγράφησαν εν όλω 17 μαθηταί. Το δεύτερον έτος ενεγράφησαν 58 μαθηταί.
Το τρίτον έτος 42 μαθηταί. Το τέταρτον ενεγράφησαν 80 μαθηταί και το πέμπτον ήτοι κατά το σχολικόν έτος 1924- 25, 52 μαθηταί και κατά το τρέχον έτος 1925- 26 ενεγράφησαν 59 μαθηταί.
Διευθυνταί του Ημιγυμνασίου Κολυμβαρίου διετέλεσαν μέχρι σήμερον οι εξής καθηγηταί. Το πρώτον έτος 1920 – 21 διευθυντής διετέλεσεν ο κ. Ιωάννης Εμμ. Φθενάκης. Κατά το σχολικόν έτος 1921 – 22 διευθυνταί υπήρξαν κατά μεν το πρώτον ήμισυ ο αυτός κ. Ιωάννης Εμμ. Φθενάκης, κατά δε το δεύτερον ήμισυ του αυτού έτους διευθυντής υπήρξεν ο κ. Σαράντος Γ. Γναφάκις. Κατά το σχολικόν έτος 1922 – 23 διευθυντής υπήρξεν ο κ. Βασίλειος Μαλαματινάκης. Κατά το σχολικόν έτος 1923 – 24 διευθυνταί υπήρξαν κατά το πρώτον ήμισυ ο κ. Μίνως Χατζηδάκης, κατά δε το δεύτερον ήμισυ ο κ. Κωνσταντίνος Αναγνωστάκης. Κατά δε το σχολικόν έτος 1924-25 και το παρόν σχολικό έτος 1925-26 διευθυντής τυγχάνει ο κ. Μιχ. Αντ. Σκηνάκης πτυχιούχος της θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το οίκημα του Ημιγυμνασίου δεν είναι δωρεά, αλλʼ είναι ίδρυμα της Κοινότητας του Κολυμβαρίου εκ συνεισφοράς των κατοίκων αυτού και των πέριξ χωρίων της Επαρχίας Κισσάμου και συνεπώς ουδένα ευεργέτην έχει. Προς επισκευήν του διδακτηρίου τούτου, όπερ περιλαμβάνει και το δημοτικόν σχολείον της περιφερείας παρεχωρήθη υπό της Κοινότητος το 1922 εις την Κυβέρνησιν. Αύτη το 1925 παρεχώρησε 40 χιλ. δραχμών προς επισκευήν, αλλά το ποσόν τούτον δεν ελήφθη ακόμη και συνεπώς η δέουσα επισκευή δεν συνετελέσθη. Ως εμφαίνεται εκ του απολογισμού του Ταμείου της Σχολικής Επιτροπής της χρήσως 1925 παρεχωρήθη εις το Ταμείον τούτο παρά της Μοναστηριακής Επιτροπής Χανίων το ποσόν των 15 χιλ. δραχμών έναντι των 25 χιλ. δραχμών, ας υπεσχέθη ότι θα παρεχώρει.