«Πόλις εστί Λέσβου Μυτιλήνη μεγάλη και καλή διείληπται γαρ ευρίποις υπεισρεούσης της θαλάττης και κεκόσμηται γεφύραις ξεστού και λευκού λίθου.

Νομίσεις ου πόλιν οράν, αλλά νήσον». Κοινώς η «Μυτιλήνη είναι μεγάλη και όμορφη πόλη της Λέσβου, γιατί περιβάλλεται από κανάλια, όπου εισρέει η θάλασσα, και είναι στολισμένη με γέφυρες από πελεκητή άσπρη πέτρα. Θα νόμιζες πως δε βλέπεις πόλη, αλλά νησί».

Τάδε έφη ο συγγραφέας του ερωτικού αρχαίου μυθιστορήματος "Δάφνης και Χλόη" Λόγγος (3ος μ.Χ. αιώνας).

H κατοικία αποτελεί πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου, που δημιουργήθηκε με γνώμονα την προστασία του από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες και λοιπούς εξωτερικούς κινδύνους.

Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου απέκτησε μεγάλη σημασία στη ζωή του, συνδέθηκε στενά με την οικογένεια και την κοινωνική ζωή του.

Η κατοικία λειτουργεί ως ταυτότητα για το βιοτικό επίπεδο του ιδιοκτήτη της. Στην εποχή μας η κατασκευή μιας κατοικίας είναι έργο επιστημόνων.

Παλιότερα, τα «προτνά» σπίτια χτίζονταν από πλανόδιους εμπειρικούς χτίστες. Στα σπίτια αυτά γεννήθηκαν και ανατράφηκαν οι προηγούμενες γενιές.

Κάποια απ’ αυτά γλίτωσαν από τα δόκανα των μηχανών και στέκουν ακόμα όρθια και περήφανα, ως λίθοι στο οικοδόμημα της ιστορίας και παράδοσης του νησιού. Κατά κανόνα χτίζονταν σπίτια με πολλούς βοηθητικούς χώρους, όπως το "κατώι" ή «κατώγι» ή κελάρι, όπου στοιβάζονταν οι προμήθειες του σπιτιού.

Συνήθως στο κατώι συστεγαζόταν και το πλυσταριό, ενώ κάτω ή δίπλα από το σπίτι έδρευε και το μαγαζί, αν υπήρχε βέβαια στην κατοχή της οικογένειας.

Η αυλή ήταν μεγάλη και εμπεριείχε τον ορνιθώνα ή αλλιώς το «κουμάσι», τη στέρνα για να ποτίζονται τα ζώα και το αποχωρητήριο. Όσο για την είσοδο είχε μια μεγάλη πόρτα για να χωράει το φορτωμένο με κοφίνια μουλάρι.

Η πόρτα του σπιτιού ήταν συνήθως ξύλινη με το χαρακτηριστικό μπρούτζινο χεράκι, το οποίο λειτουργεί ως κουδούνι.

Το εσωτερικό του σπιτιού δεν είχε πολλές κάμαρες. Είχε την κουζίνα και το δωμάτιο υποδοχής. Οι κρεβατοκάμαρες ήταν στον πάνω όροφο.

Στο δωμάτιο υποδοχής, στον κεντρικό τοίχο, βρισκόταν το σκρίνιο με τον καθρέπτη, ένα από τα πιο περίτεχνα και κομψά έπιπλα του σπιτιού.

Στον ίδιο χώρο βρισκόταν ο καναπές και το τραπέζι με τις καρέκλες για τα επίσημα τραπεζώματα των γιορτών και άλλων κοινωνικών εκδηλώσεων, ενώ οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες της φαμίλιας κρέμονταν πάντα σε κομβικό σημείο.

Τα έπιπλα διακοσμούσαν διάφορα πετσετάκια με τους λεγόμενους ατραντέδες και τα κοφτά σεμέν, όπου οι νοικοκυρές ανταγωνίζονταν για ποια θα έχει το πιο πολύπλοκο κέντημα ή πλέξιμο. Όσο για τον φωτισμό υπήρχαν οι λάμπες πετρελαίου στερεωμένες πάνω στους λυχνοστάτες ή στον τοίχο.

Στην κουζίνα του παλιού καιρού

Στην κουζίνα υπήρχε ο σοφράς (χαμηλό τραπέζι), ενώ τα πιατικά δέσποζαν στην κρεμαστή πιατοθήκη, που στο κάτω μέρος της διέθετε «σύρμα», δηλαδή συρτάρι για τα μαχαιροπίρουνα. Διάφορα χρηστικά αντικείμενα που είχαν χώρο στην κουζίνα ήταν ο χερόμυλος, το μπρούτζινο χαβάνι, το πέτρινο γουδί, το σίδερο με τα κάρβουνα κ.λπ. Το μαγείρεμα γινόταν στο τζάκι ή στη γνωστή μας «γωνιά». Όταν ο τέντζερης έβραζε, μοσχομύριζε το σπίτι.

Το μαγείρεμα γινόταν πάνω στην «σιδηροστιά» με ένα τσίγκινο στεφάνι, συνήθως φτιαγμένο από έναν παλιό τενεκέ, να την περιβάλλει για να μη μαυρίζει από τη φωτιά. Η προετοιμασία του κυριακάτικου γεύματος  ήταν ολόκληρη ιεροτελεστία για τις νοικοκυρές.

Ξεκινούσαν την προετοιμασία του από την προηγούμενη μέρα, δεδομένου του κυριακάτικου εκκλησιασμού, ο οποίος αποτελούσε απαράβατη υποχρέωση κάθε νοικοκυριού, κυρίως για τον γυναικείο πληθυσμό.

Οι νοικοκυρές άφηναν το φαγητό είτε μισοβρασμένο είτε να σιγογίνεται στη φωτιά, μέχρι την ολοκλήρωση της κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας. Η επιστροφή στο σπίτι τις έβρισκε κατευθείαν στην κουζίνα να ολοκληρώνουν το μαγείρεμα, που συνήθως περιελάμβανε κρέας. Σύμμαχος τα πήλινα μαγειρικά σκεύη, κοινώς οι αυτοσχέδιες χύτρες, που σφραγίζονταν με ζυμάρι από νερό, αφήνοντας το φαγητό να σιγοβράζει στα αρώματα και τα υγρά του.

Στο πεδίο δράσης της νοικοκυράς τού χθες

Χάλκινα τηγάνια, μπρίκια του καφέ, χάλκινοι τζετζερέδες και «πινακοτές» ήταν τα «κατσαρολικά» της εποχής. Ο φούρνος ήταν από μικρά κεραμίδια και ειδικό χώμα. Εκεί έψηναν το ψωμί και, αν ο καιρός το επέτρεπε, μαγείρευαν. Επάνω σε ράφια και εταζέρες υπήρχαν τα ποτήρια, τα πιάτα, τα κουταλοπίρουνα και οι δίσκοι σερβιρίσματος.

Η αλλαγή του καιρού για το σπίτι ήταν μια ολόκληρη ιεροτελεστία. Τα φύλλα της ντουλάπας άνοιγαν διάπλατα, έβγαιναν έξω όλα τα ρούχα και κρεμνιόντουσαν στο σκοινί της απλώστρας. Κατόπιν ξεσκόνιζαν, καθάριζαν, έπλεναν και πετούσαν τα χαρτιά που ήταν στρωμένα στο ράφι και στα συρτάρια και έβαζαν το καινούριο χαρτί. Στη συνέχεια, τακτοποιούσαν τα ρούχα της νέας σεζόν κι ανάμεσα τους τοποθετούσαν  σακουλάκια με λεβάντα ή και κομμάτια κέδρου.

Εξαγνίζοντας την αύρα του σπιτιού

Ακολουθώντας κατά πόδας την παράδοση, η ομάδα του Lesvoskitchen.gr εστίασε στα έθιμα και τις δοξασίες που είχαν ως σκοπό την προστασία του σπιτιού από το «κακό μάτι».

Όταν τελείωναν τα θεμέλια ενός σπιτιού, συνήθιζαν να σφάζουν ένα ζώο. Πίστευαν έτσι ότι το σπίτι θα ήταν γερό και θα άντεχε στον χρόνο. Απωθητικά στις αρνητικές ενέργειες δρούσε μία αρμαθιά σκόρδα στην εξώπορτα ή φυτά που έμοιαζαν με μεγάλα κρεμμύδια.

Προστατευτικό ρόλο, με σύμμαχο τη θρησκεία, διαδραματίζουν οι σταυροί, που φτιάχνονται στην εξωτερική πόρτα του σπιτιού από τον καπνό του κεριού που λαμβάνει το «άγιο φως» κατά τη διάρκεια της Ανάστασης.

Μικρά χωριά, άφθονο μεγαλείο

Παραδοσιακή Λέσβος σημαίνει σημεία - κλειδιά του νησιού, όπου ο τόπος και οι άνθρωποι γίνονται ένα. Ακολουθώντας την αρχιτεκτονική εξέλιξη του τόπου, οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο χθες και το σήμερα τείνουν να εξαφανίσουν τα χάσματα, καθώς πολλά από τα στοιχεία του παλιού καιρού μένουν ζωντανά σε οικήματα που συναντά κανείς κυρίως στα χωριά του νησιού.

Αγιάσος: Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ο αστικός χαρακτήρας του οικισμού, το συνεχές σύστημα δόμησης και ο τύπος του στενομέτωπου τριώροφου σπιτιού με μικρά ξύλινα μπαλκόνια. Στον οικισμό δεσπόζουν ελαιοτριβεία εξαιρετικής αρχιτεκτονικής.

Ασώματος: Διατηρεί ανέπαφα όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του νησιού, τα πέτρινα διώροφα σπίτια με τα ξύλινα σαχνισίνια, τα θαυμάσια καλντερίμια και τις περίτεχνα διακοσμημένες κρήνες.

 Πολιχνίτος: Ο οικισμός του Πολιχνίτου είναι ένας πυκνοδομημένος οικισμός που έχει κηρυχθεί παραδοσιακός από το 1979. Με εντελώς δικό του χαρακτήρα συνδυάζει στοιχεία δυτικού τύπου με δομικές φόρμες από την ανατολή.

Το κύριο χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικής εδώ είναι ότι, κατά την επιρροή του νεοκλασικισμού, η εξωτερική σκάλα προσπέλασης στην κύρια είσοδο τοποθετείται κάθετα στον κύριο όγκο του κτηρίου μέσα σε εσοχή σε κάμαρα. Συχνά η εσοχή αυτή αποκτά ιδιαίτερο χαρακτήρα, μιας και αποτελεί μετάβαση από τον δημόσιο χώρο του δρόμου στον ιδιωτικό εσωτερικό χώρο της κατοικίας (χώρος επαφής των γειτόνων, αναμονής των επισκεπτών).

Μόλυβος: Τα περισσότερα οικήματα στο Μόλυβο είναι διώροφα, πέτρινα ή ξύλινα. Οι πέτρινοι τοίχοι μένουν συνήθως ανεπίχριστοι και αρμολογούνται με ασβεστοκονίαμα. Συχνά, όταν ο όροφος είναι ξύλινος, οι τοίχοι προεξέχουν από το περίγραμμα του ισογείου και σχηματίζουν σαχνισιά σε μια ή περισσότερες πλευρές, με ίδιες ή διαφορετικές διαστάσεις προεξοχής.

Στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα τα αρχοντικά που χτίζονται ανήκουν στον γνωστό αρχιτεκτονικό τύπο της βαλκανικής και μικρασιατικής παράδοσης -αυτόν του πλατυμέτωπου κτηρίου με γραμμικό χαγιάτι μπροστά- αλλά και με μεγαλύτερες αξιώσεις, με κεντρικό ή σταυροειδές χαγιάτι, με εμφανείς τις επιδράσεις του κλασικισμού και του μπαρόκ.

Τα περισσότερα καταστράφηκαν μετά το 1922. Από το 1965 ο Μόλυβος χαρακτηρίζεται ως διατηρητέος οικισμός.

Πλωμάρι: Η ιδιομορφία του ανάγλυφου της πόλης του Πλωμαρίου, με τις έντονες κλίσεις και τις μεγάλες υψομετρικές διαβαθμίσεις, υπαγόρευσε ουσιαστικά την κατασκευή στενομέτωπων κτηρίων με μεγάλο ύψος και με τέτοιο μάλιστα τρόπο, ώστε οι τοίχοι τους να λειτουργούν ο ένας ως αντιστήριξη του άλλου. Στο Πλωμάρι οι γειτονιές διακρίνονται ξεκάθαρα και αυτές έχουν διαμορφωθεί με κριτήριο ταξικό, ξεχωρίζοντας δύο κατηγορίες κτηρίων - κατοικιών, τις λαϊκές αστικές κατοικίες και τα αρχοντικά.
Γέρα: Στην περιοχή της Γέρας ανήκουν ο Μεσαγρός, ο Σκόπελος, ο Παλαιόκηπος, ο Παππάδος, ο Πλακάδος και το Πέραμα. Εκεί θα συναντήσουμε αγροτόσπιτα (Παλαιόκηπος - παραλία Ευρειακής), νεοκλασικά αρχοντικά, παραδοσιακά σπίτια σε πλαγιές βουνών, όλα όμως εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον με αντοχή και χάρη στο πέρασμα του χρόνου και όλες τις αρχιτεκτονικές αλλαγές που υπέστη το νησί.
Μυτιλήνη: Χτισμένη απέναντι από τις μικρασιατικές ακτές, η πρωτεύουσα (και λιμάνι) παρουσιάζει δυο όψεις στον επισκέπτη: την παλιά και την καινούρια. Την παλιά Μυτιλήνη τη χαρακτηρίζουν τα χαμηλά σπίτια, τα μαγαζιά και οι στενοί δρόμοι γύρω και κάτω από το κάστρο. H καινούρια πόλη έχει πολυώροφες οικοδομές, μοντέρνα ρυμοτομία, μεγάλες πλατείες και δυο - τρία πάρκα. Ανάμεσά τους, και ιδιαίτερα στον παραλιακό δρόμο, διατηρούνται νεοκλασικά αρχοντικά, που οι ντόπιοι τα λένε «Πυργέλια».

Η Λέσβος των αρχόντων

Η επισκεψιμότητα στη Λέσβο υποβοηθιέται σημαντικά και από τα πολυάριθμα και εντυπωσιακά καλοδιατηρημένα αρχοντικά της. Μερικά από αυτά είναι τα παρακάτω.

Το παραδοσιακό σπίτι της Μαρίκας Βλάχου, κοντά στη Μητρόπολη, όπου το ισόγειό του έχει διαμορφωθεί σε μουσείο (Λεσβιακό Σπίτι, τέλος 18ου - αρχές 19ου αι.).

Το Μουσείο Θεόφιλου, το σπίτι όπου γεννήθηκε ο μεγάλος ζωγράφος στη Βαρειά, 3,5 χλμ. από την πόλη. Είναι δωρεά του Λέσβιου τεχνοκρίτη Ελευθεριάδη - Τεριάντ και το επιμελήθηκε ο Γιάννης Τσαρούχης.

Ο πατρογονικός πύργος της οικογένειας Γιαννέλλη στου Ακλειδιού.

Το εξοχικό σπίτι του πεζογράφου Ηλία Βενέζη στην παραλιακή τοποθεσία της Εφταλού στο Μόλυβο.

Οι πύργοι των Σάλτα και Χατζησάββα στα Πάμφιλα.

Το αρχοντικό της Βαρελτζίδαινας με τις εντυπωσιακές τοιχογραφίες στην Πέτρα.

Ο πύργος που έμενε εξόριστος o Μιχαήλ Παλαιολόγος στο Λισβόρι.

Τα ερείπια του σπιτιού του σοφού Βενιαμίν του Λέσβιου στο Μεγαλοχώρι.