ΟΠΙ Βριλησσίων: Μια πόλη αφηγείται την ιστορία της

Μπορεί η επιστήμη της Ιστορίας να αφορά τη μελέτη και την καταγραφή συμβάντων του παρελθόντος, όμως, ο πιο άμεσος τρόπος να μάθει κάποιος για ένα γεγονός είναι να ακούσει μια ιστορία, προτού ανατρέξει στα αρχεία της εποχής ή διαβάσει κάποιο βιβλίο σχετικό με τις αναζητήσεις του.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, επιβεβαιώνουν εκείνο που ήταν ήδη γνωστό στις πρώτες προφορικές κοινωνίες, πριν ακόμα εφευρεθεί και διαδοθεί η γραφή. Ιστορία δεν είναι μόνο τα καταγεγραμμένα γεγονότα στα συγγράμματα, όσα διδασκόμαστε στα σχολεία ή στα πανεπιστήμια. Ιστορία είναι και οι αφηγήσεις, οι προσωπικές μαρτυρίες που ακούμε, όσα εξιστορούμε εμείς οι ίδιοι, βασισμένοι στις εμπειρίες και στα βιώματά μας.

Η νεότερη εποχή της προφορικής ιστορίας χρονολογείται μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, τότε που οι «αφανείς», μη έχοντας την εξουσία ούτε τη δυνατότητα να κρατούν τα επίσημα αρχεία των καιρών τους, αναζήτησαν εναλλακτικούς τρόπους για να καταγράψουν τις μαρτυρίες και τις βιωμένες αλήθειες τους. Θέτοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο, φώτισαν έτσι και άλλες πτυχές γύρω από σημαντικά γεγονότα, που διαφορετικά ίσως να έμεναν στο σκοτάδι.

Στη χώρα μας έχουν δημιουργηθεί Ομάδες Προφορικής Ιστορίας τόσο στην Αθήνα όσο και στην περιφέρεια. Η αρχή έγινε το 2011 με την ΟΠΙΚ, όταν γνωστοί και άγνωστοι μεταξύ τους Κυψελιώτες αποφάσισαν να ενωθούν για να καταγράψουν μεθοδικά και συστηματικά τις αφηγήσεις των κατοίκων της περιοχής. Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη ήταν και παραμένει η «ψυχή» των ΟΠΙ ανά την Ελλάδα, καθώς ο ρόλος της είναι καθοριστικός τόσο για την ίδρυση των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας όσο και για την πραγματοποίηση των ειδικών σεμιναρίων εκπαίδευσης στα οποία συμμετέχουν όσοι θέλουν να ξεκινήσουν τη δική τους ΟΠΙ.

Λαμβάνοντας υπόψη την εξάπλωση των Ομάδων στην επαρχία και στα νησιά (Βόλος, Καστοριά, Ναύπλιο, Λέσβος, Λέρος κ.α.), τα συνέδρια και τις επιστημονικές συναντήσεις με θέμα την προφορική ιστορία, τις «Γιορτές της Προφορικής Ιστορίας», και ιδιαίτερα την αξιοποίησή της στην εκπαίδευση (σχολεία, ακαδημαϊκά ιδρύματα της χώρας κλπ.), μπορεί κάποιος να αντιληφθεί ότι οι προσπάθειες λίγων (αρχικά) ανθρώπων να καταγράψουν τις αφηγήσεις των γειτόνων, των φίλων ή των μελών μιας κοινότητας, οδήγησαν στο ξεκίνημα ενός πολύ σημαντικού έργου που συνεχίζεται. Η Ένωση Προφορικής Ιστορίας στον Βόλο αλλά και η δράση Κρήτη, Προφορική Ιστορία αποτελούν μόνο δύο παραδείγματα φορέων που αξιοποιούν τον πλούτο των αφηγήσεων, βοηθώντας μας να γνωρίσουμε καλύτερα το ατομικό και συλλογικό παρελθόν, με την ενίσχυση της συλλογικής μας μνήμης.

ΟΠΙ Βριλησσίων

Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βριλησσίων δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο του 2016 από δύο γυναίκες που αναζητούσαν έναν τρόπο για να καταγράψουν, μέσα από προφορικές μαρτυρίες κατοίκων την ιστορία του τόπου τους. Η Βούλα Αρσένη-Λάμπρου, πρόεδρος του Οργανισμού Κοινωνικής Προστασίας & Αλληλεγγύης του δήμου Βριλησσίων, και η Νίκη Κορόβηλα-Γαμβρούλα, συντονίστρια της ΟΠΙ ΒΡΙΛ και δημοσιογράφος, μιλούν στην ιστοσελίδα της ΕΡΤ για το πώς η αγάπη τους για τα Βριλήσσια τις ώθησε να ενωθούν με τους συντοπίτες τους, αναζητώντας πληροφορίες για το παρελθόν και το παρόν του όμορφου αυτού προαστίου της Αθήνας. Ακόμη, εξηγούν τι είναι η προφορική ιστορία και γιατί είναι τόσο σημαντική.

«Εκπαιδευτήκαμε από την ιστορικό κυρία Τασούλα Βερβενιώτη, 3 ώρες την ημέρα επί 6 ημέρες, ο δήμος μάς αγόρασε τα επαγγελματικά μηχανήματα συνέντευξης και έτσι ξεκινήσαμε, σύμφωνα πάντα με τις απαραίτητες προϋποθέσεις και τις διαρκείς υποδείξεις της κυρίας Βερβενιώτη», αναφέρει η Βούλα Αρσένη-Λάμπρου.

Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης, οι συμμετέχοντες έλαβαν ενημέρωση για το τι είναι η προφορική ιστορία, τη μεθοδολογία, το βιωματικό εργαστήριο, τη συνέντευξη, την πρακτική εφαρμογή της χρήσης audio-video· επίσης, ενημερώθηκαν για τον οδηγό της συνέντευξης και τη χρήση του, για νομικά και ηθικά ζητήματα κλπ., συμπληρώνει η Νίκη Κορόβηλα-Γαμβρούλα, η οποία έχοντας ήδη εμπειρία από τη συμμετοχή της στην ΟΠΙ ΧΟΠΑ (ομάδα Χολαργού-Παπάγου) πρότεινε τη λειτουργία μιας αντίστοιχης ομάδας στα Βριλήσσια. Η πρότασή της έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από τη δημοτική αρχή.

Προφορικές μαρτυρίες μιας ζωής

Οι αφηγήσεις ζωής είναι συνήθως πολυθεματικές. Ωστόσο, όπως είναι φυσικό, ο Πόλεμος του ’40, η ζωή των προσφύγων, το σχολείο, τα παλιά επαγγέλματα, η καθημερινότητα και η συμβίωση των ανθρώπων στο πέρασμα του χρόνου συνιστούν βασικές θεματικές ενότητες που προκύπτουν από τις εξιστορήσεις στις περισσότερες ΟΠΙ.

Όπως μας εξηγεί η Βούλα Αρσένη-Λάμπρου, όταν τα μέλη της ΟΠΙ ΒΡΙΛ συνομιλούν με τους συντοπίτες τους έχουν έναν πολύ ξεκάθαρο στόχο: «Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η ιστορία των Βριλησσίων και αυτό προκύπτει φυσικά μέσα από την προσωπική διαδρομή ζωής του κάθε συνεντευξιαζόμενου. Προκύπτουν δε πολλές θεματικές που μπορεί να είναι πολιτιστικού, ιστορικού, κοινωνικού, πολιτικού περιεχομένου, διαφόρων περιόδων της Ελλάδας».

Η ιστορία των Βριλησσίων

Οι κάτοικοι των Βριλησσίων θυμούνται τα πρώτα χρόνια της ζωής τους σε έναν τόπο με πλούσια βλάστηση, εξαιρετικό κλίμα, πολλά χωράφια και λιγοστά σπίτια. Μάλιστα, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 τα Βριλήσσια δεν είχαν καν το σημερινό τους όνομα και περιλαμβάνονταν στα διοικητικά όρια του Χαλανδρίου. Ήταν η εποχή που οι πρώτοι καλλιεργητές γης στην περιοχή -ανάμεσά τους και πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία- άρχισαν σιγά σιγά να διαμορφώνουν τις συνθήκες για τη δημιουργία ενός οικισμού.

Τα παιδικά τους χρόνια, πολλοί από τους παλαιότερους Βριλησσιώτες τα θυμούνται μέσα σε ανθισμένα περιβόλια. Μακριά από τις ανέσεις και την αφθονία των υλικών αγαθών της σημερινής εποχής, βάσιζαν τη ζωή τους στα απολύτως απαραίτητα που τους προσέφερε η γη και τα ζώα στα κτήματα. Ωστόσο, η καθημερινότητα ήταν δύσκολη – νερό απ’ το πηγάδι, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Για συγκοινωνία ούτε λόγος· μετακινήσεις πεζή ή με ποδήλατο. Όμως, σε μια εποχή γεμάτη αθωότητα, οι στερήσεις έρχονταν μαζί με μια «ανεμελιά», όμοια με αυτή που εμπνέει ένα παιδικό παιχνίδι στην αλάνα.

Ο οικισμός των Βριλησσίων -που πήρε το όνομά του από την αρχαία ονομασία του Πεντελικού Όρους (Βριληττός) και από το ρέμα του Βριλησσού– αναγνωρίστηκε επίσημα το 1949, όταν αποσπάστηκε από το Χαλάνδρι.

Τα Βριλήσσια ήταν πάντα ένα ήσυχο προάστιο, με τις κοινωνικές συναναστροφές και τις συναθροίσεις στις πλατείες (στα πρώτα καφενεία/ζαχαροπλαστεία) να εξασφαλίζουν ένα είδος «αγνής» διασκέδασης για τους κατοίκους. Η συμμετοχή σε αθλητικές ή πολιτιστικές δραστηριότητες, οι ατελείωτες βόλτες με το ποδήλατο, και αργότερα με τα πρώτα λεωφορεία, πρόσφεραν διεξόδους στους νέους της εποχής, που βίωσαν τη μετάβαση από το «χθες» στο «σήμερα» μέσα από σταδιακές, αλλά σημαντικές αλλαγές. Οι εξελίξεις αποτυπώνονται και στη μεγάλη οικιστική ανάπτυξη που γνώρισαν τα Βριλήσσια κατά τη δεκαετία του ’80, γεγονός που συνέβαλε στην περαιτέρω άνθιση της περιοχής και στην προαγωγή της κοινότητας σε δήμο αργότερα, το 1990. Από τότε μέχρι σήμερα, τα Βριλήσσια εξακολουθούν να μεγαλώνουν μαζί με την ιστορία που τα συνοδεύει.

Τι είναι τελικά η Προφορική Ιστορία;

«Η προφορική ιστορία είναι το νήμα που ενώνει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, από τη “βάση”. Είναι η βιωμένη εμπειρία των καθημερινών ανθρώπων. Αντίθετα, η Ιστορία που διδασκόμαστε σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης γράφτηκε από τους έχοντες την εξουσία και σύμφωνα με τα πιστεύω τους […] Συγκεντρώνοντας χιλιάδες αφηγήσεις ζωής, οι ιστορικοί του μέλλοντος θα είναι πολύ δύσκολο να παραχαράξουν την Ιστορία. Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Ιστόρημα (της συναδέλφου μου δημοσιογράφου, Σοφίας Παπαϊωάννου) ξεκίνησαν τη συγκέντρωση 50.000 συνεντεύξεων από όλη την Ελλάδα», αναφέρει η Νίκη Κορόβηλα-Γαμβρούλα. Η ίδια από μικρή ηλικία έμαθε ν’ ακούει ιστορίες όχι και τόσο «παιδικές»: «Γεννήθηκα το 1959 στη δυτική (σκοτεινή) πλευρά του Ολύμπου. Μεγάλωσα στην ποδιά της μανιάς μου (έτσι φωνάζαμε τις γιαγιάδες μας), η οποία είχε γεννηθεί το 1886. Ο πατέρας μου ήταν το όγδοο παιδί, γεννημένος το 1930. Μου έλεγε ιστορίες για τους Τούρκους, τον Γιαγκούλα, για τους Κλέφτες, τους Ιταλούς, τους Γερμανούς, για τον εμφύλιο».

«Αυτά που διδάχθηκα πολύ απείχαν από τα δικά μου ακούσματα. Ακούω νοερά τη μανιά μου να μου λέει: Μην ξεχάσεις αυτά που άκουσες, πες τα στα παιδιά σου και στους άλλους ανθρώπους. Ένα χρέος είναι για μένα και τώρα είναι η ώρα να το ξεχρεώσω», λέει η Νίκη Κορόβηλα-Γαμβρούλα και προσθέτει: «Συγκεντρώνω αφηγήσεις ζωής από τους Αζουρίτες συγχωριανούς μου, με τρεις τελειόφοιτους του Ιστορικού τμήματος του ΕΚΠΑ. Ένας αφηγητής μας ήταν 102 ετών· μας έλεγαν τα εγγόνια του ότι ήταν μεγάλη η επιθυμία του να μιλήσει και να μας εξιστορήσει την ζωή του. Βιώσαμε μοναδική εμπειρία».

Από την πλευρά της, η πρόεδρος του ΟΚΠΑ του δήμου Βριλησσίων υποστηρίζει: «Η προφορική ιστορία είναι σημαντική διότι διαμορφώνει την πραγματική ιστορία ενός τόπου, δομείται από τους ανθρώπους, διευρύνει τον ορίζοντά της. Έχουν τη δυνατότητα να τη μάθουν οι κάτοικοι μιας πόλης, να αγαπήσουν ακόμα περισσότερο τον τόπο που μένουν και τελικά μεταμορφώνει την κοινωνική σημασία της ίδιας της Ιστορίας».

Από το παρελθόν στο μέλλον

Τον Απρίλιο του 2017 η ΟΠΙ ΒΡΙΛ συμμετείχε, μαζί με άλλες Ομάδες, στη 2η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας «Διαδρομές, γιατί η ζωή είναι δρόμος», που οργανώθηκε από το Συντονιστικό των ΟΠΙ (η 1η είχε πραγματοποιηθεί τον Ιούνιο του 2015).

«Για την 3η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας (που θα πραγματοποιηθεί το 2020) ετοιμάζουμε ένα βίντεο για τα Βριλήσσια όπως οι αφηγητές μας το έχουν αφηγηθεί. Επίσης θα συνεργαστούμε με την ΟΠΙ Χαλανδρίου για τη Ρεματιά που διασχίζει τους δήμους μας», λέει η Νίκη Κορόβηλα-Γαμβρούλα.

Αναφερόμενη στις μελλοντικές δράσεις της ΟΠΙ Βριλησσίων, η Βούλα Αρσένη-Λάμπρου λέει: «Στόχος μας είναι να δημιουργηθεί ένα λεύκωμα και σε ψηφιακή μορφή, το οποίο θα μπορεί να χρησιμοποιείται και για εκπαιδευτικούς λόγους στον δήμο μας. Πολύ σημαντικό είναι ότι, μέχρι τώρα, έχουμε πάρει περίπου 30 συνεντεύξεις. Είναι αρκετά δύσκολη δουλειά, διότι περιέχει και απομαγνητοφώνηση και καταχώρηση ανά θεματική ενδιαφέροντος. Είναι σημαντικό όμως να τονίσω ότι ο δήμαρχος των Βριλησσίων, Ξένος Μανιατογιάννης, είναι δίπλα μας από την αρχή».

Επιμέλεια κειμένου: Μπέττυ Σαβούρδου

Οι φωτογραφίες από το λεύκωμα «50 χρόνια στα Βριλήσσια» (επιμέλεια Αριάδνη Κλωνιζάκη, 1999) ανήκουν στην οικογένεια Πολίτη.

Βίντεο: ΕΡΤ3, εκπομπή «Εναλλακτικά ART-O-ΠΟΙΗΜΑΤΑ»