ΟΠΙΔΗΧ: Το Χαλάνδρι έχει τη δική του Προφορική Ιστορία

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, επιβεβαιώνουν εκείνο που ήταν ήδη γνωστό στις πρώτες προφορικές κοινωνίες, πριν ακόμα εφευρεθεί και διαδοθεί η γραφή: Ιστορία δεν είναι μόνο τα καταγεγραμμένα γεγονότα στα συγγράμματα, όσα διδασκόμαστε στα σχολεία ή στα πανεπιστήμια· είναι και οι αφηγήσεις, οι προσωπικές μαρτυρίες, όσα εξιστορούμε εμείς οι ίδιοι, βασισμένοι στις εμπειρίες και στα βιώματά μας.

Η ΟΠΙΔΗΧ

Η δημιουργία της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας του Χαλανδρίου (ΟΠΙΔΗΧ) ξεκίνησε το 2015, έπειτα από πρωτοβουλία της ομότιμης καθηγήτριας του ΕΚΠΑ Νάσης Σιαφάκα. Είχε προηγηθεί η  συνάντησή της με την ιστορικό Τασούλα Βερβενιώτη, η οποία εμπνέει και στηρίζει τη λειτουργία των ΟΠΙ στη χώρα μας. Η ιδέα έγινε πράξη μέσα από τη συνεργασία μεταξύ δραστήριων συμπολιτών, με τη στήριξη της δημοτικής αρχής Χαλανδρίου και ιδιαίτερα του αντιδήμαρχου πολιτισμού Στέργιου Γκάκα. Όπως λέει στο ert.gr η Νάση Σιαφάκα, που είναι και η συντονίστρια της  Ομάδας, «κουβαλούσα έναν καημό που δεν κατέγραψα ό,τι κατά καιρούς μου εξιστορούσε η μανούλα μου για τα όσα βίωσε στον αιώνα που έζησε (1917-2014)».

Οι πρώτες συνεντεύξεις

Προτού πάρουν τις πρώτες τους συνεντεύξεις, τα μέλη της ομάδας εκπαιδεύτηκαν συμμετέχοντας σε ειδικά σεμινάρια, ώστε να καταγράψουν -με τη βοήθεια και της τεχνολογίας- τις προσωπικές μαρτυρίες των κατοίκων της πόλης τους. Στα σεμινάρια, που πραγματοποιήθηκαν πριν από πέντε χρόνια, έλαβαν μέρος περισσότερα από 40 άτομα. Σήμερα στην ΟΠΙΔΗΧ δραστηριοποιούνται ενεργά περίπου 12 μέλη. Ωστόσο, εξακολουθούν να βρίσκονται πολύ κοντά τους ακόμα περισσότεροι άνθρωποι που στηρίζουν τις πρωτοβουλίες και τις δράσεις τους.

«Tον Δεκέμβρη του 2015 ξεκινήσαμε με τη συνέντευξη του, 100χρονου σήμερα, Νικόλαου Ξένου, που είχα την τιμή να πάρω προσωπικά», αναφέρει η συντονίστρια της ΟΠΙΔΗΧ και συνεχίζει να μιλά για το σημαντικό υλικό των αφηγήσεων που έχει συλλεχθεί ως τώρα: «Ο Νικόλαος Ξένος πολέμησε με τον Άρη Βελουχιώτη και μας παίρνει μαζί του στα βουνά και τα χωριά της Ρούμελης. Συμπολίτης μας και ο Δερβένης, αυτόπτης μάρτυρας της σφαγής των Καλαβρύτων, καθώς και ο Φώτης Νάμπελης, που μαθαίνει από πρώτο χέρι την κήρυξη του πολέμου, αφού ο πατέρας του είναι υπασπιστής του Μεταξά. Πολλοί ακόμα “απλοί άνθρωποι”, αφανείς για την επίσημη Ιστορία, μας μιλούν για  την Κατοχή, την Αντίσταση, την Απελευθέρωση, αλλά και για τον εμφύλιο που ακόμα “πονάει” και για τον οποίο όλοι ανεξαιρέτως δήλωσαν ότι “o εμφύλιος ήταν ο χειρότερος”».

Από τη μεριά της, η Βασιλική Σιαφάκα, μέλος του Ειδικού Τεχνικού  Εργαστηριακού Προσωπικού του Πανεπιστημίου Αθηνών και ενεργό μέλος της ΟΠΙΔΗΧ, μιλά για τις πρώτες ημέρες δράσης, τότε που χρειάστηκε υπομονή μέχρι να βρεθεί ο κατάλληλος εξοπλισμός (επαγγελματικό μαγνητόφωνο, κάμερα), αλλά και να επιτευχθεί η εξοικείωση με τη χρήση του απ’ όλους εκείνους που παίρνουν συνεντεύξεις. «Ξεκινήσαμε από το στενό και ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Απλωθήκαμε στη γειτονιά, παίρνοντας συστάσεις από τοπικούς επαγγελματίες (π.χ. τον φαρμακοποιό, τον μανάβη κ.λ.π). Απευθυνθήκαμε σε Χαλανδραίους στο επαγγελματικό μας περιβάλλον, σε ανθρώπους που μας σύστησαν εργαζόμενοι σε κοινωνικές δομές του Δήμου (π.χ. ΚΑΠΗ). Τέλος, όσο η Ομάδα ανοιγόταν στην κοινωνία, υπήρξαν άνθρωποι που εκδήλωσαν οι ίδιοι ενδιαφέρον να δώσουν συνέντευξη ή μας σύστηναν κάποιον συγγενή τους και μας πλησίαζαν από μόνοι τους».

Οι θεματικές των αφηγήσεων

Αρχικά, τα μέλη της ΟΠΙΔΗΧ χωρίστηκαν σε υπο-ομάδες, πραγματοποιώντας συνεντεύξεις  που εστίαζαν σε θεματικές όπως οι πρόσφυγες και οι προσφυγικοί συνοικισμοί της πόλης, τα χρόνια της κρίσης, οι Ρομά, η πνευματική ζωή και οι καλλιτέχνες και ιστορίες ζωής. Σύντομα διαπίστωσαν ότι στο Χαλάνδρι υπάρχουν συμπολίτες τους αρκετά μεγαλύτεροι των 80 χρόνων (που ήταν παιδιά ή έφηβοι στη διάρκεια του μεσοπολέμου και κατά τη δεκαετία του ’40) και αποφάσισαν να δώσουν προτεραιότητα σε αυτούς.

Άλλες θεματικές που προκύπτουν από τις προσωπικές μαρτυρίες είναι: η παλιά μαθητική ζωή του Χαλανδρίου (πρώτο Δημοτικό, πρώτο Γυμνάσιο), η προέλευση των κατοίκων (πώς και γιατί εγκαταστάθηκαν στη συγκεκριμένη πόλη), οι χώροι ψυχαγωγίας και εστίασης σε παλαιότερες εποχές (κινηματογράφοι, ταβέρνες κ.λπ.), η σχέση των κατοίκων με το νερό διαχρονικά (Ρεματιά, Αδριάνειο Υδραγωγείο), η καθημερινότητα των ανθρώπων με αναπηρία.

Η δράση της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας του Χαλανδρίου έχει παρουσιαστεί σε σχολεία, σε συνέδρια, καθώς και στις Γιορτές Προφορικής Ιστορίας που πραγματοποιούνται από το 2015 μέχρι και σήμερα.

Προφορική Ιστορία και «κλασικές» ιστορικές πηγές

Απαντώντας στα ερωτήματα «γιατί είναι σημαντική η Προφορική Ιστορία;» και «σε τι διαφέρει από την Ιστορία που διδάσκεται στα ακαδημαϊκά ιδρύματα, στο πλαίσιο μαθημάτων, σεμιναρίων ή επιστημονικών διαλέξεων;», η Ελένη Ανυφαντάκη, συνταξιούχος, μέλος και η ίδια της ΟΠΙΔΗΧ, εξηγεί: «Η προφορική μαρτυρία δεν υποκαθιστά τις κλασικές ιστορικές πηγές (έγγραφα, αρχεία, στατιστικές κ.ά.) στις οποίες βασίζεται η “επίσημη” Ιστορία που διδασκόμαστε στα σχολεία, ούτε τις ανταγωνίζεται. Η τομή που έγινε στο πεδίο της ιστοριογραφίας κατά τον 20ό αιώνα με την εμφάνιση του ρεύματος αυτού, έχει την ιστορική της εξήγηση. Συνδέεται με ένα κατ΄ αρχάς πολιτικό αίτημα: να δοθεί φωνή στους αφανείς και να αναδειχθεί η οπτική κοινωνικών ομάδων και υποκειμένων των οποίων ο λόγος ήταν αποκλεισμένος από την επίσημη και θεσμικά αναγνωρισμένη εκδοχή της ιστορικής και κοινωνιολογικής αφήγησης».

Η Νάση Σιαφάκα παραθέτει τη δική της άποψη: «Η αξιοποίηση των αφηγήσεων ζωής με τις διαφορετικές, συχνά, ερμηνείες και αντιφάσεις, μπορεί να οδηγήσει στη συγκρότηση μιας “Ιστορίας από τα κάτω”, που θα αμφισβητήσει κοινούς τόπους, εξοπλίζοντας καλύτερα τους πολίτες για το κοινό τους μέλλον.

»Πέρα από αυτά που αναπτύσσουν, αναλύουν και μελετούν οι επιστήμονες ιστορικοί της προφορικής ιστορίας, πέρα από το κίνητρο της διάσωσης της συλλογικής μνήμης του τόπου, είναι η ανεπανάληπτη ειλικρινής σχέση/αλληλεπίδραση που χτίζεται -ή πρέπει να χτίζεται- ανάμεσα στον αφηγητή και τον συνεντευκτή. Κι εκεί αρχίζουν όλα. Άνδρες και γυναίκες, προερχόμενοι συχνά από διαφορετικές ηλικιακές, κοινωνικές, μορφωτικές, πολιτικές ομάδες, βιώνουν κάτι μοναδικό: ο συνεντευκτής αναγνωρίζει τον πολύπλοκο πολυφωνικό χαρακτήρα των ιστοριών ζωής, την επιλεκτικότητα και τις αντιφάσεις της μνήμης των εμπλεκόμενων, ενώ ο αφηγητής αντιλαμβάνεται ότι απέναντί του δεν έχει έναν δημοσιογράφο, αλλά ότι κάτι άλλο συμβαίνει, και “συναντιούνται”».

Αντικειμενικό και υποκειμενικό στοιχείο

Αλλά πώς διασφαλίζεται η αντικειμενικότητα της πληροφόρησης που λαμβάνει κανείς από τις αφηγήσεις της προφορικής ιστορίας; «Το αφηγούμενο βίωμα έχει μέσα του το αντικειμενικό και το υποκειμενικό στοιχείο. Δεν προσπαθούμε να τα διαχωρίσουμε στη συνέντευξη. Καταγράφουμε τη μαρτυρία ακόμα κι αν βλέπουμε ότι έχει στοιχεία προσωπικού μύθου», απαντά η Βασιλική Σιαφάκα και συμπληρώνει: «Εκ των υστέρων, αναλύοντας και συζητώντας το υλικό μιας συνέντευξης, μπορούμε να πούμε πως η προσεκτική προετοιμασία της μέσα από συναντήσεις συνεντευκτή-συνεντευξιαζόμενου βοηθούν στη σύνταξη ενός προσωπικού ερωτηματολογίου με καμβά τα ιστορικά γεγονότα και αυτό οδηγεί σε εξάλειψη αντιφάσεων στον ρέοντα λόγο. Επιπλέον, η ειλικρινής σχέση ανάμεσα στους δύο -σε αυτόν που κάνει τις ερωτήσεις και σε εκείνον που απαντάει- και η κατανόηση από την πλευρά του δεύτερου της σημασίας της προφορικής του αφήγησης για την τοπική κοινωνία, μπορούν να βοηθήσουν σε μια ουσιαστική μαρτυρία».

Η ροή της κουβέντας

Σχετικά με το πόσο εύκολα ή δύσκολα οι αφηγητές «ανοίγουν την ψυχή τους» για να εμπιστευτούν την ιστορία της ζωής τους στον συνομιλητή, η Ελένη Ανυφαντάκη σημειώνει: «Υπάρχουν περιπτώσεις αφηγητών που μπορεί να είναι “κουμπωμένοι” στην αρχή της κουβέντας και στη συνέχεια να μην σταματάνε να μιλάνε. Το σύνηθες, πάντως, είναι να βλέπουμε ανθρώπους που μέσα από τη ροή της συνέντευξης “ανθίζουν” και λάμπουν -και μιλάμε για μεγάλες ηλικίες στην πλειονότητά τους-, το απολαμβάνουν».

Αξιοποίηση του υλικού και σχέδια για το μέλλον

Μέχρι σήμερα, η ΟΠΙΔΗΧ έχει συγκεντρώσει υλικό από 55 συνεντεύξεις. «Στους στόχους της ομάδας συμπεριλαμβάνεται η παρουσίαση του βιβλίου με τίτλο “Η δεκαετία του ’40 και οι Χαλανδραίοι: Προφορικές μαρτυρίες”, καθώς και η ίδρυση ενός “Μουσείου Μνήμης”  στο Χαλάνδρι, φυσικά σε συνεργασία με τον Δήμο», αναφέρει η Νάση Σιαφάκα προσθέτοντας: «Η προσπάθεια δημιουργίας πλατφόρμας-αποθετηρίου (σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη) για τη φύλαξη αλλά και χρήση του υλικού που έχουν συγκεντρώσει οι ΟΠΙ έχει προχωρήσει. Βρισκόμαστε στη διαδικασία “ανεβάσματος” συνεντεύξεων. Το θέμα θα απασχολήσει και την 3η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας, η οποία θα πραγματοποιηθεί στη Σιβιτανίδειο Σχολή, την  Παρασκευή 15, το Σάββατο 16 και την Κυριακή 17 Μαΐου 2020».

Η ΟΠΙΔΗΧ στην 3η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας

Στο πλαίσιο της διοργάνωσης, η ΟΠΙΔΗΧ θα παρουσιάσει θεματική ενότητα για την καθημερινότητα των ατόμων με αναπηρία που ζουν στο Χαλάνδρι. Ακόμα, σε συνεργασία με την ΟΠΙ Βριλησσίων, η Ομάδα θα παρουσιάσει ιστορίες σε σχέση με τη Ρεματιά που διασχίζει και ενώνει τους δύο δήμους, καθώς και αφηγήσεις με θέμα τα «πηγάδια», τις δεξαμενές του Αδριάνειου Υδραγωγείου που βρίσκονται στον συνοικισμό του Χαλανδρίου πλάι στη Ρεματιά.

Στο πλαίσιο της 3ης Γιορτής Προφορικής Ιστορίας θα πραγματοποιηθούν επίσης «Εργαστήρια μεθοδολογίας της Προφορικής ιστορίας», στα οποία θα λάβει μέρος η ΟΠΙΔΗΧ.

Σχετική είδηση: ΟΠΙ Βριλησσίων: Μια πόλη αφηγείται την ιστορία της

Επιμέλεια κειμένου: Μπέττυ Σαβούρδου

Οι φωτογραφίες του άρθρου που σχετίζονται με τη δράση της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Χαλανδρίου παραχωρήθηκαν στην ιστοσελίδα της ΕΡΤ από τα μέλη της ΟΠΙΔΗΧ και δημοσιεύονται με την άδειά τους.