Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 4ο

Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

[Στην προηγούμενη περικοπή μας, στο τέλος, αναφερθήκαμε στην επιστολή του Πατριάρχη Ιερεμία Β' του Τρανού με την οποία υποχρέωνε τους μητροπολίτες και επισκόπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας να ιδρύσουν σχολεία στην περιφέρειά του καθένας τους]

Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας δεν ήταν τα αναμενόμενα. Η κατάσταση, προφανώς, θα ήταν καλύτερη, όπως λέει ο Λεόντιος, αν δεν συνέβαινε «ο ελληνικός κλήρος και οι επίσκοποι να είναι στην πλειοψηφία τους απαίδευτοι, και προ ετών αντέδρασαν, όταν ο πατριάρχης Ιερεμίας Β' ηθέλησε να εισαγάγει σχολεία, παιδεία, τυπογραφία στην Ελλάδα, γιατί φοβόταν ότι θα παραγκωνισθούν για την απαιδευσία τους, κατόπιν». «Ο φόβος όμως του παραγκωνισμού δεν είναι η κύρια αιτία, όπως πιστεύει ο Λεόντιος. Η ερμηνεία του φαινομένου που παρατηρείται και πολύ παλιότερα αλλά και αργότερα, πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στη δυσπιστία που έτρεφε για την κοσμική και τη «θύραθεν» Παιδεία η ισχυρή πάντοτε, ιδίως μετά το «Ησυχαστικό κίνημα», συντηρητική μερίδα της Εκκλησίας» (1).

Δεν πρέπει όμως να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η στάση της πνευματικής ηγεσίας όλων των λαών της Ανατολής ήταν εξαιρετικά επιφυλακτική απέναντι στα πολιτιστικά αγαθά της Δύσης.

Παρόλες τις ελλείψεις της πάντως η Ελληνική Παιδεία σώθηκε χάρη στην Εκκλησία και στον Κοινοτικό Θεσμό.

Στην Εκκλησία οφείλεται βασικά η διάσωση της ελληνικής γλώσσας στα χρόνια της δουλείας. Αυτή τη γλώσσα χρησιμοποιεί η Εκκλησία για τις λειτουργικές της ανάγκες. Είναι η γλώσσα όχι μόνο της Θείας λατρείας αλλά και της Θεολογίας και της Πατερικής Παράδοσης. Αυτή τη γλώσσα καθιερώνει η Εκκλησία σ' ολόκληρο το χώρο της Χριστιανικής Ανατολής, χωρίς βέβαια να εμποδίζεται από αυτήν η χρήση των τοπικών γλωσσών (Σέρβικα, Βουλγάρικα, Ρουμάνικα, Βλάχικα κτλ.).

Στο χώρο της η Εκκλησία χρησιμοποιεί την καθιερωμένη γλώσσα της λατρείας. Στα κηρύγματά της όμως, εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις μερικών αρχαιοπλήκτων, χρησιμοποιεί την απλοελληνική· τούτο το επιβάλλει η ανάγκη να διαφωτιστεί και να προστατευτεί ο λαός από τις θρησκευτικές, προπαγάνδες της Δύσης, που οργιάζουν αυτήν την εποχή στην Ανατολή.

Τα σχολεία αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται όσο πλησιάζουμε στο 17ο αι. και πέρα αρχίζει μια άνθηση της ελληνικής παιδείας που θα κορυφωθεί με το πέρασμα στο 18ο αι., που έχουμε τα πρώτα σημάδια της παιδευτικής αναγέννησης.

Ένα μέρος του ελληνικού χώρου δεν έχει περιέλθει ακόμη στην Τουρκική κυριαρχία, κατέχεται από τους Βενετούς. Σ' αυτά τα μέρη επικρατούν ευνοϊκότερες συνθήκες για την ελληνική παιδεία, που έμμεσα βέβαια ασκούν κάποια επίδραση και στην ελληνική παιδεία του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού.

Στις Βενετοκρατούμενες χώρες ιδρύονται Ακαδημίες που αποτελούν ένα είδος κύκλου λογίων, γέννημα της Ιταλικής κουλτούρας. Στα 1599 στο Χάνδακα (Ηράκλειο Κρήτης) ιδρύεται η Ακαδημία Estravaganti ή Stravaganti (των Υπερβολικών) και στην Κέρκυρα στα 1656 η Ακαδημία των Εξασφαλισμένων (Degli As-sicuvati) που συμπεριελάμβανε 30 Έλληνες και ξένους γιατρούς, θεολόγους και κληρικούς.

Είναι διαπιστωμένο ιστορικά ότι ελληνικά σχολεία λειτουργούν ελεύθερα και στα υπόλοιπα ενετοκρατούμενα μέρη, όπως: Μεθώνη, Κορώνη, Μυστρά, Μονεμβασιά, Ναύπλιο, Χαλκίδα, Κρήτη, Κύπρο, Ρόδο, νησιά Ιονίου, νησιά Αιγαίου και Κυκλάδες.

Στα τελευταία χρόνια αυτής της περιόδου η Τουρκία χαλαρώνει κάπως τα δεσμά της δουλείας, το ελληνικό εμπόριο προχωρεί ολοταχώς προς την ακμή του, οι ελληνικές κοινότητες αναπτύσσονται και οι επιδράσεις που έρχονται από τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού με την ανθούσα παιδεία τους, είναι αποφασιστικής σημασίας όλα αυτά για την πρόοδο και της παιδείας του κυρίως ελληνικού, Τουρκοκρατούμενου Χώρου. Βαδίζουμε με ταχύ ρυθμό για το «ξεφάντωμα» της παιδείας...

Πριν όμως μπούμε στην άλλη περίοδο (17ος αι – 1821) θα αναφέρουμε επιγραμματικά τα ζώπυρα της παιδείας της πρώτης περιόδου της Τουρκοκρατίας (15ος και 16ος αι.).

Αυτά λειτούργησαν σε αστικά κέντρα, πόλεις και κωμοπόλεις, που ήταν οικονομικά κάπως ανεπτυγμένες, εξαιτίας κυρίως της ανάπτυξης του εμπορίου, και σε κέντρα που είχαν κάποια ιστορική ή πολιτιστική ακτινοβολία, όπως Ιωάννινα, Κων/λη, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Χίο, Πάτμο, Αδριανούπολη, Σμύρνη, Κυδωνιές.

Σημείωση: