Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 37ο

Γ. - Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Πολλοί αγνοούν το ρόλο που διαδραμάτισε η Εκκλησία μας με τον ιερό της κλήρο στη διάσωση της Ορθόδοξης Πίστης, της εθνικής μας γλώσσας και στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης, στην οποία συμμετείχε ενεργά με πολλές και μεγάλες θυσίες.

Κέντρο και συνισταμένη της εθνικής μας ζωής υπήρξε στα σκοτεινά εκείνα χρόνια η Εκκλησία μας, όχι ως μία οργάνωση και εξουσία πάνω στο λαό, αλλά ως μια εσωτερική πνοή και δύναμη που ζωοποιούσε το εθνικό σώμα, ενώνοντας τα μέλη του με την κοινή πίστη και συντονίζοντας τις ενέργειές του.

Το 1453 βρήκε το Γένος αδύνατο πολιτικά, αλλά όχι και πνευματικά. Η ησυχαστική παράδοση – η πεμπτουσία της Ορθοδοξίας – κράτησε το Γένος πλούσιο σε ψυχικές δυνάμεις και γι' αυτό μπόρεσε να ξεπεράσει τη μακρόχρονη δουλεία και να μη συμβιβαστεί μαζί της. Η περίοδος της δουλείας μάλιστα θα σημαδευτεί από την αναθέρμανση της ρωμαίικης συνείδησης και τη συναίσθηση της ιδιαιτερότητας της ταυτότητάς του.

Είναι γεγονός ότι μετά την άλωση της Πόλης, η δύναμη αντίστασης μειώθηκε αισθητά, όπως δείχνουν οι αλλαξοπιστίες και η μοιρολατρική στάση από μια μερίδα του κλήρου και το λαό. Η ελληνική παιδεία στην Ανατολή κινδύνεψε να εξαφανιστεί παντελώς. Το Γένος χρειαζόταν κάποια δύναμη που θα εμπόδιζε την αλλοτρίωσή του και, θα εξασφάλιζε την επιβίωση και την ανάκαμψή του. Αυτή τη δύσκολη αποστολή θα αναλάβει η Εκκλησία ως Εθναρχία.

Η εποχή της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από θρησκευτικές, οικονομικές και πολιτιστικές αντιθέσεις, από πολλές θλίψεις, τα βάσανα και τις καταδυναστεύσεις που υφίστατο ο λαός. Ήταν φυσικό λοιπόν να βρει παρηγοριά και στήριγμα στην Εκκλησία, που με στοργή φρόντιζε για το καλό του λαού και για την ανακούφισή του από τα πολλά δεινά της δουλείας.

Η ενορία έγινε το κέντρο της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής. Στους ταπεινούς ναούς – γιατί τους ωραίους και καλοφτιαγμένους τους είχε μεταβάλει σε τζαμιά ο κατακτητής – συγκεντρωνόταν ο λαός για να βρει παρηγοριά και ψυχική δύναμη. Η Εκκλησία οργάνωνε φιλανθρωπικό έργο· βοηθούσε οικονομικά τους φτωχούς και τα ορφανά. Βοηθούσε ή και απελευθέρωνε φυλακισμένους ή αιχμαλώτους. Με δωρεές πλούσιων ομογενών, την ευθύνη και την επίβλεψή της, επισκευάστηκαν εκκλησίες, χρίστηκαν σχολεία και ποικίλα άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Κατέβαλλε υπεράνθρωπες προσπάθειες για ν' αποφευχθούν οι εξισλαμισμοί που σε κάποιες περιοχές μάλιστα είχαν πάρει ομαδικό χαρακτήρα. Τεράστιο είναι το ιεραποστολικό έργο της Εκκλησίας ειδικά σ' εκείνη την περίοδο. Αλλά εκεί που η συμβολή της είναι ανυπολόγιστη είναι στην παιδεία, στην καλλιέργεια των γραμμάτων. Η παιδεία ανήκε αποκλειστικά σ' αυτήν και τη χειρίστηκε κάποτε συντηρητικά, αλλά και κάποτε με περισσή γενναιότητα.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι η πρώτη εκπαιδευτική κίνηση σ' εκείνα τα τρισκότεινα χρόνια ήταν απόλυτα συνδεδεμένη με την Εκκλησία και ακόμη πως, ότι πέτυχε στο χώρο της Εκπαίδευσης, ήταν πραγματικά γενναίο, και θεωρητικά θα μπορούσε να ήταν αποτελεσματικότερο, αν ήταν γενναιότερο. Η εμμονή της στη θρησκευτική πίστη και στον ελληνισμό ήταν η βάση πάνω στην οποία οικοδομούσε το έργο της, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που θα έλεγε κανείς ότι, αν είχαμε για κάτι να κατηγορήσουμε την Εκκλησία είναι το γεγονός πως «πολλάκις τον τελείως δευτερογενή δι' αυτήν εθνικόν σκοπόν έθεσε υπεράνω των καθαρώς θρησκευτικών και του ιδίου της, ως οργανισμού αυτοτελούς συμφέροντος» (1). Αλλά και ακριβώς γι' αυτό, όχι να κατηγορήσουμε την Εκκλησία δεν μπορούμε, αλλά ως Έλληνες, αιώνια οφείλουμε σ' αυτήν ευγνωμοσύνη για την κένωσή της και τις θυσίες της υπέρ του Έθνους.

Η Ορθοδοξία δεν ήταν απλώς η θρησκεία των υπόδουλων, αλλά «ιδιάζων τρόπος ζωής και έκφρασης των Ελλήνων» (2).

Ακριβώς χάρη σ' αυτό το σύνδεσμο και τις επιδράσεις της Ορθοδοξίας διατηρήθηκε η Εθνική Ιδέα και μπόρεσε το Γένος μας ν' αποκτήσει τη λευτεριά του.

Δεν είναι δυνατόν βέβαια ν' αγνοήσει κανείς πως την εποχή αυτή παρατηρήθηκαν και ελαττώματα και ατασθαλίες και λάθη εξαιτίας της ατελούς διαπαιδαγώγησης και της δουλείας. Στην κατάλληλη ώρα θα αναφερθούμε και σ' αυτά.

Σημειώσεις: