Τι μας έμαθαν οι τραγωδίες σε Μάτι και Μάνδρα

Μάχη Τράτσα

Δεν ήταν συνήθη συμβάντα. Οι τραγικές καταστροφές στο Μάτι, οι οποίες όρισαν το αρνητικό πρόσημο στον απολογισμό του 2018, πυροδοτήθηκαν από ακραία φαινόμενα, όπως υποστηρίζουν επιστήμονες. Αλλά και οι φονικές πλημμύρες στη Μάνδρα Αττικής, έναν χρόνο πριν, δεν ήταν οι αναμενόμενες για ένα τυπικό ελληνικό φθινόπωρο.

Οι μετεωρολογικές συνθήκες στη Νοτιοανατολική Αττική, με ανέμους που έθρεφαν τις πύρινες γλώσσες και τους έδωσαν μεγάλη ταχύτητα, ήταν πρωτοφανείς, όπως και η ραγδαιότητα της βροχής στη Δυτική Αττική που έπνιξε στη λάσπη μια ολόκληρη πόλη.

Οι ευθύνες και οι ελλείψεις

Ο απολογισμός θλιβερός σε ανθρώπινες ζωές, υποδομές, περιουσίες, με δεκάδες ερωτήματα να παραμένουν μετέωρα, χωρίς ουσιαστικές απαντήσεις. Τελικά υπάρχουν ευθύνες; Επαρκούν τα μοντέλα δασικής και πολιτικής προστασίας ή ο επιχειρησιακός σχεδιασμός του πυροσβεστικού σώματος; Πόσο σημαντική είναι η απουσία χωρικού θεσμικού πλαισίου σε περιοχές που πολεοδομήθηκαν στην τύχη, ανάλογα με το πώς βόλευε τα τοπικά συμφέροντα, ή δεν πολεοδομήθηκαν ποτέ; Τελικά σε ποιον πέφτει το μεγαλύτερο βάρος της ευθύνης; Στο κράτος, στον πολίτη, στην κλιματική αλλαγή ή μήπως τελικά στον στρατηγό άνεμο και σε… ασύμμετρες απειλές;

Οι δομημένες εκτάσεις της χώρας στην πλειονότητά τους δεν έχουν πολεοδομηθεί. Αναπτύχθηκαν άναρχα, με συνέπεια σε πολλές περιοχές – ακόμα και εντός αστικού ιστού – τα νόμιμα οικοδομικά τετράγωνα να αποτελούν την εξαίρεση ανάμεσα στα παράνομα, τα οποία μπορεί να είναι πρώην δασικά που καταπατήθηκαν ή να χτίστηκαν νόμιμα με αποφάσεις τις διοίκησης, οι οποίες όμως αργότερα ακυρώθηκαν και για αυτόν τον λόγο μπλοκάρει η πολεοδόμησή τους κ.λπ. Φαύλος κύκλος…

Το ζήτημα ωστόσο είναι ότι στις δομημένες περιοχές που δεν έχουν πολεοδομηθεί δεν εφαρμόζονται οι προβλέψεις της πολεοδομικής νομοθεσίας, με συνέπεια να καταγράφονται σοβαρές ανεπάρκειες σε σημαντικές υποδομές, όπως σε δρόμους, κοινόχρηστους χώρους, πλατείες κ.λπ. Αλλά και οι εκτάσεις που έχουν πολεοδομηθεί (συνήθως εκ των υστέρων, αφού πρώτα δομήθηκαν) δεν είναι προσαρμοσμένες στις αλλαγές που φέρνει η υπερθέρμανση του πλανήτη, ώστε να είναι ανθεκτικές στα ακραία φυσικά φαινόμενα που ολοένα και πληθαίνουν.

Οι συνέπειες της έλλειψης χωρικού σχεδίου αναδείχθηκε με τον πιο τραγικό τρόπο στην Ανατολική Αττική. Δεν είναι τυχαίο ότι στον Δασικό Χάρτη Νέας Μάκρης – Ραφήνας αποτυπώνεται καθαρά ότι οι δομημένες περιοχές που βρίσκονται σε εγκεκριμένο σχέδιο πόλης είναι κατά τι μεγαλύτερες σε έκταση από εκείνες που βρίσκονται εκτός σχεδίων (12.123 στρέμματα έναντι 11.056 στρεμμάτων). Αλλα 3.631 στρέμματα καταλαμβάνουν οι οικιστικές πυκνώσεις, δηλαδή τα χωριά αυθαιρέτων, η πλειονότητα των οποίων βρίσκεται σε δάση, δασικές και αγροτικές εκτάσεις. Οσο για τα παλαιά δάση που στα χρόνια άλλαξαν χρήση, αυτά καταλαμβάνουν 2.441 στρέμματα.

Πολεοδομικές παγίδες

Η πληγείσα περιοχή στο Μάτι ήταν πυκνοδομημένη, με άναρχο τρόπο, είχε ελλιπές και στενό οδικό δίκτυο και πλήθος αδιέξοδων δρόμων, μακρόστενα οικοδομικά τετράγωνα,  παντελή απουσία κοινόχρηστων χώρων και δυσπρόσιτες δημόσιες προσβάσεις στη θάλασσα, λόγω ιδιωτικών περιφράξεων. Μια πολεοδομική… παγίδα στην οποία εγκλωβίστηκαν και έχασαν τη ζωή τους 100 άνθρωποι.

Παρόμοιες εικόνες δομημένων περιοχών με ανεπαρκή πολεοδομικό σχεδιασμό καταγράφονται σε όλη τη χώρα, δίπλα (ή μέσα) σε δάση και δασικές εκτάσεις, δίπλα ή μέσα σε  ρέματα, συνήθως μη οριοθετημένα και μη διευθετημένα. Οπως στη Μάνδρα Αττικής, όπου μια ομολογουμένως ακραίας έντασης βροχόπτωση στο όρος Πατέρα είχε τραγικό απολογισμό, με 24 νεκρούς και κατεστραμμένες υποδομές και περιουσίες. Στις πλαγιές του δεν είχαν γίνει έργα ορεινής υδρονομίας, ενώ τα δύο ρέματα της περιοχής δεν μπορούσαν να δεχθούν τον όγκο του νερού διότι αυθαίρετα κτίσματα (ακόμα και του ίδιου του Δήμου Μάνδρας – Ειδυλλίας) ή μπαζώματα στένευαν τις κοίτες τους.

Ο περιορισμός της αυθαίρετης δόμησης και η επιβολή αυστηρών κανόνων στην εκτός σχεδίου δόμηση (ορισμένοι τολμούν να προτείνουν ακόμα και την κατάργησή της) μπορεί να βελτιώσουν την κατάσταση σε πολλές περιοχές της χώρας. Για την περιοχή του Ματιού προκρίθηκε η σύνταξη ενός Ειδικού Χωρικού Σχεδίου που θα θέτει κανόνες και θα προτείνει λύσεις ώστε η περιοχή να γίνει βιώσιμη και το οποίο αναμένεται να παρουσιαστεί εντός του πρώτου τριμήνου της νέας χρονιάς. Οσο για τα αντιπλημμυρικά έργα της Περιφέρειας Αττικής στην περιοχή της Μάνδρας, τα οποία ξεκίνησαν με έναν χρόνο καθυστέρηση, δεν αναμένεται να τελειώσουν πριν από το ερχόμενο καλοκαίρι.

Ελάχιστες οι «τακτοποιημένες» περιοχές

Στην Ελλάδα είναι δεδομένο ότι δεν λειτουργεί το σύστημα πολεοδομικού σχεδιασμού. Σύμφωνα με στοιχεία έκθεσης για τον χωρικό σχεδιασμό, την κλιματική αλλαγή και τις συνδεόμενες φυσικές καταστροφές (του πολιτικού μηχανικού Παναγιώτη Γκοιμίση, του αρχιτέκτονα Βασίλη Γκοιμίση, του αγρονόμου τοπογράφου Κώστα Λογοθέτη και των πολεοδόμων – χωροτακτών Βασιλικής Χαραλαμπίδου και Δανάης Μελιτά), μόνο το 22,82% των δομημένων περιοχών είναι πολεοδομημένο, ήτοι εντάσσεται σε σχέδιο πόλης που έχει μελετηθεί και εγκριθεί βάσει πολεοδομικής μελέτης (με οικοδομικά τετράγωνα, ρυμοτομικές – οικοδομικές γραμμές κ.λπ.).

Μάλιστα, όπως σημειώνουν οι συντάκτες της έκθεσης, το συντριπτικό ποσοστό ακόμα και αυτών των σχεδίων εκπονήθηκαν εκ των υστέρων προσαρμοζόμενα σε μια ήδη διαμορφωμένη κατάσταση πυκνής δόμησης που προέκυψε είτε νόμιμα (π.χ. βάσει παρεκκλίσεων της εκτός σχεδίου δόμησης) είτε παράνομα (βάσει παράνομων κατατμήσεων ή της δημιουργίας ιδιωτικού δικτύου κοινόχρηστων χώρων – ιδιωτική πολεοδόμηση). Ετσι, όπως αναφέρεται στην έκθεση, κατά τη συνήθη πρακτική, οι μελετητές απλώς προσπαθούν να βελτιώσουν τη δυσμενή, ήδη διαμορφωμένη πολεοδομικά κατάσταση, με προτάσεις για διαπλατύνσεις οδών, περιορισμένες απαλλοτριώσεις για δημιουργία ελεύθερων χώρων, οι οποίες όμως δεν γίνονται συνολικά αποδεκτές.

Το υπόλοιπο 77,18% των δομημένων περιοχών δεν είναι πολεοδομημένο. Από αυτές, το 10,74% βρίσκεται εκτός οποιουδήποτε πλαισίου σχεδιασμού (δηλαδή εκτός γενικών πολεοδομικών σχεδίων, σχεδίων χωρικής και οικιστικής οργάνωσης ανοικτής πόλης, ζωνών οικιστικού ελέγχου κ.λπ.). Στις μη πολεοδομημένες εκτός σχεδίου περιοχές συμπεριλαμβάνονται και οικιστικές πυκνώσεις, οι οποίες βάσει των έως σήμερα αναρτημένων δασικών χαρτών της χώρας φθάνουν τα 292.069 στρέμματα (115.873 στρέμματα εξ αυτών στην Αττική). Για αυτές προωθείται από το υπουργείο Περιβάλλοντος ρύθμιση τακτοποίησής τους.

«Καθ’ όσον οι συγκεκριμένες περιοχές είτε περιλαμβάνουν είτε γειτνιάζουν με συνεκτικές δασοβιοκοινότητες, αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο δασικών πυρκαγιών, ιδίως εν όψει των εγγενών προβλημάτων που παρουσιάζουν λόγω της έλλειψης οποιουδήποτε σχεδιασμού» αναφέρουν οι συντάκτες της έκθεσης. Και επισημαίνουν: «Ανεξαρτήτως του θεσμικού πλαισίου των δομημένων περιοχών της χώρας, ουδεμία εξ αυτών – πολεοδομημένη ή μη, εντός ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη – έχει οργανωθεί, πολλώ δε μάλλον σχεδιαστεί, με γνώμονα τη δυνατότητα αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών, πλημμύρας ή πυρκαγιάς, ή εν γένει την κλιματική αλλαγή».