Στις 18 Νοεμβρίου του 1954, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, διευθυντής της Φιλολογικής Σελίδας της «Κ», δεινός κριτικός της λογοτεχνίας και του θεάτρου αλλά και προσωπικός φίλος του Νίκου Καζαντζάκη, θα δημοσιεύσει στην «Κ» ένα κείμενο ευθείας υπεράσπισης του μυθιστορήματος του Καζαντζάκη «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο διακεκριμένος κριτικός ασχολήθηκε με το συγκεκριμένο έργο – δεν θα είναι και η τελευταία επίσης. Τότε, στο άρθρο της 18ης Νοεμβρίου, ο Χουρμούζιος, επιλέγοντας τον έντονο τίτλο «Ενα έργον ορθίας πίστεως», ξεκινά να αποκαθιστά την αξία του μυθιστορήματος και το όνομα του συγγραφέα του: «Σπανίως βιβλίο», γράφει μεταξύ των άλλων, «εγνώρισε τόσην εκ των προτέρων δυσφήμησην και τόσην έξαλλον κακομεταχείρισιν, προτού, δηλαδή, το ίδιο το βιβλίο να έχη την δύναμιν ν’ αυτοαμυνθή στη συνείδηση και στην ψύχραιμη κρίση του κοινού που θα το εδιάβαζε, όσον αυτό το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη: Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Θα επανέλθει πάνω σε αυτό το θέμα δύο εβδομάδες αργότερα, στις 2 Δεκεμβρίου εκείνης της χρονιάς.
Η ιστορία όμως πάει πολύ πιο πίσω. Το 1948, ο Νίκος Καζαντζάκης, μορφή ήδη αμφιλεγόμενη στην Ελλάδα, δημοσιεύει το δεύτερο μυθιστόρημά του, με τίτλο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Ηδη ο τίτλος, δηλωτικός της θρησκευτικής και φιλοσοφικής υφής του έργου, προκαλεί αμέσως το αίσθημα της ανοικείωσης στο μεταπολεμικό αθηναϊκό κοινό. Οπως παρατηρεί ο Λίνος Πολίτης στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (ΜΙΕΤ), «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται προσβάλλει ένα πλήθος κόσμου».
Το ζεύγος Kαζαντζάκη με τον ζωγράφο Tάκη Kαλμούχο (δεξιά) στο σπίτι τους στην Aίγινα, το 1942.
Οι χωρικοί και οι πρόσφυγες
Είναι πλέον γνωστή η βασική πλοκή του βιβλίου με την αναπαράσταση των Παθών σε ελληνικό χωριό της Ανατολής, τη Λυκόβρυση, από κατοίκους του χωριού. Οι διάφοροι χωρικοί θα ταυτιστούν με τα πρόσωπα που υποδύονται· ο Μανολιός θα «ξανασταυρωθεί», επειδή υποστήριξε τους πρόσφυγες από ένα γειτονικό χωριό που ζητούσαν καταφύγιο στη Λυκόβρυση, στη σύγκρουσή τους με τους ντόπιους, που τους διώχνουν με τη δικαιολογία ότι θα φέρουν μαζί τους επιδημία χολέρας. Κατά τον Παντελή Πρεβελάκη («Ο Καζαντζάκης. Βίος και έργα»: Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη. Είκοσι χρόνια από το θάνατό του, εκδ. Ευθύνη), το μυθιστόρημα αυτό οικοδομείται πάνω σε μια πικρή παραδοχή του Κίρκεγκορ: «Αν ο Χριστός ξαναρχόταν, θα τον ξανασταυρώναμε αμέσως»· ο Καζαντζάκης «ζωγράφισε μιαν τοιχογραφία όπου έριξε όσα έπιασε το μάτι του από το χοντρό λαό, πότε τον κολασμένο και πότε το μάρτυρα, διασύροντας με ανεπιείκεια τους φαύλους και προβάλλοντας πάνω στο ανόσιο πλήθος τους μίαν αθώα μορφή, τον καινούριο Εμμανουήλ».
Για το έργο του αυτό, ο Καζαντζάκης δέχτηκε τις γνώριμες αντιδράσεις της ελληνικής κοινωνίας και του κλήρου: σε συνδυασμό με το μυθιστόρημά του «Ο τελευταίος πειρασμός» (1950), που προκάλεσε τις περισσότερες αντιδράσεις της Εκκλησίας –στο σημείο που προστέθηκε στο Index Librorum Prohibitorum– και την έκδοση του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» από τις εκδόσεις Δίφρος το 1954, γνώρισε το αποκορύφωμα της πολεμικής εναντίον του, αφού χαρακτηρίστηκε θρησκευτικά ανίδεος και βλάσφημος και απειλήθηκε με αφορισμό. Ο ποιητής –διότι ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του πρωτίστως ποιητή, τον δημιουργό της Οδύσσειας– παρακολουθούσε τις αντιδράσεις της κριτικής στο έργο του από τη γαλλική πόλη Αντίμπ, στην οποία είχε εγκατασταθεί από το 1948 μετά τον τελικό του ξενιτεμό, και αναγνώριζε ότι η λογοτεχνική του παραγωγή δεν είχε απήχηση στην Ελλάδα. Μάλιστα, σε μια επιστολή του στον Χουρμούζιο, διατυπώνει μια πικρή διαπίστωση: «Επρεπε απάνω στα 60 μου χρόνια να φύγω από την Ελλάδα και ν’ αρχίσω να γράφω μυθιστορήματα, για να επικοινωνήσω με ευρύτερο, παγκόσμιο κοινό. Στην Ελλάδα καμίαν απήχησην δεν είταν δυνατό να ’χει η εργασία αυτή, γιατί το πρόβλημα, αλλοίμονο, δεν είναι νεοελληνικό» (Κ.Ε. Τσιρόπουλος, «Δέκα επιστολές του Καζαντζάκη στον Χουρμούζιο»: Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη. Είκοσι χρόνια από το θάνατό του, εκδ. Ευθύνη).
Ο Χουρμούζιος γράφει, τον Ιανουάριο του 1954, μια επιφυλλίδα με τίτλο «Πνευματικός μακκαρθυσμός», όρος ευρέως διαδεδομένος τότε, που μας προϊδεάζει για το περιεχόμενο του κειμένου του. Πράγματι, ο Χουρμούζιος κάνει λόγο για την κοινή γνώμη που μπορεί να «παρασυρθή από τον τεχνητό θόρυβο και την ωργανωμένην εμπάθεια, που κατορθώνει να έχει και ωργανωμένη βοή, και αρχίση ν’ αντιμετωπίζει την πνευματική προσφορά με τρόπον άλλον από εκείνον που έχουν παραδεχθή ως νόμιμον όλοι οι πνευματικώς ώριμοι λαοί και ως αυτονόητο για τους ελεύθερους θεσμούς και την αναπαλλοτρίωτη ελευθερία της σκέψεως». Καταφέρεται εναντίον των «εθελοντών κηνσόρων», εκείνων, δηλαδή, των ηθικολόγων που σπεύδουν να διασύρουν και να συκοφαντήσουν οτιδήποτε δεν εμπίμπτει στη δική τους αισθητική και δεν ανταποκρίνεται στον δικό τους ορισμό του ιδεώδους. Παρακάτω αναφέρει: «Υπάρχουν, τώρα, μερικοί άνθρωποι στην Ελλάδα που επιμένουν να παρακινούν προς την αποκλειστικότηταν της επιλογής και το αστειότερον της υποθέσεως είναι ότι την επιλογήν αυτήν την μονοπωλούν για τους εαυτούς των. Πας μη ομνύων εις το αφελές αλάθητον της κρίσεώς των επί παντός θέματος, ακόμη και επί εκείνων από τα οποία τους χωρίζει απόστασις αστρική, είναι εχθρός του καθεστώτος, είναι εχθρός της θρησκείας –και της θρησκείας ακόμη–, είναι εχθρός της εθνικής παραδόσεως και καλούνται εις συναγερμόν κυβερνήται, αρχιερείς και εισαγγελείς διά να κυρώσουν διά της κατανεύσεώς των του λόγου το ασφαλές». Στη συνέχεια, μάλιστα, χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την περίπτωση του Παλαμά, τον οποίο κανείς δεν τόλμησε να χαρακτηρίσει «αρνητή και ξεθεμελιωτή παραδόσεων» για τον Δωδεκάλογο του Γύφτου ή «εαμοβούλγαρο» για τους διαβρωτικούς στίχους του στον διάλογό του με τον Γέρο του Μωρηά στα Σατυρικά Γυμνάσματα.
O Nίκος και η Eλένη Kαζαντζάκη –και ανάμεσά τους ο Kίμων Φράιαρ– με τη Mελίνα Mερκούρη και τον Zυλ Nτασσέν στην πρεμιέρα της ταινίας «O Xριστός ξανασταυρώνεται» στο Φεστιβάλ Kαννών, τον Mάιο του 1957.
Το ηθικό κριτήριο
Εν πάση περιπτώσει, ο Χουρμούζιος υποστηρίζει με νηφαλιότητα την ελευθερία της έκφρασης και καταδικάζει την κριτική που βασίζεται σε προσωπικές εμπάθειες και όχι στο κατεξοχήν ηθικό κριτήριο. Με άλλα λόγια, δεν βασίζεται στην εξέταση εκείνου του πλέγματος ιδεών που διέπουν ένα έργο ή των απώτερων προθέσεων που κινούν έναν συγγραφέα ή καλλιτέχνη. Οι κριτικοί στους οποίους αναφέρεται ο Χουρμούζιος εμμένουν στην αισθητική αποτίμηση και παραμερίζουν το ηθικό πρόβλημα ως μια υπόθεση που αφορά μονάχα τον ίδιο τον συγγραφέα. Ωστόσο, ένα έργο πρέπει να θεωρείται ένα ατεμάχιστο σύνολο που μας επιβάλλει να το δεχτούμε στην ολοκληρωμένη μορφή του, και ο εκάστοτε κριτής δεν θα πρέπει να στέκεται στα σημεία που αυθαίρετα επιλέγει «για να δώση τον χαρακτήρα που εκείνος επιθυμεί, παραμερίζοντας άλλα που φωνάζουν ευγλωττότερα και πειστικώτερα για το τι εζήτησε και τι επέτυχε ο συγγραφεύς που παραδίνει το έργο του στο κοινό».
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι, παρόλο που η προαναφερθείσα επιφυλλίδα του Χουρμούζιου δεν αναφέρεται ευθέως στον Καζαντζάκη, περιέχει υπαινιγμούς που υπερασπίζονται τον φίλο του και το αμφιλεγόμενο έργο του.
Aπόκομμα από την πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Eλευθερία», την Kυριακή 27 Φεβρουαρίου 1955.
«Λαβαίνω την Καθημερινή και Σ’ ευχαριστώ πολύ. Ετσι μαθαίνω τι γίνεται στην πατρίδα»
Τον Νοέμβριο του 1954, στο άρθρο του που αποτελεί και την κριτική του μυθιστορήματος, ο Χουρμούζιος είναι μαχητικά υπέρ του Καζαντζάκη και του παρερμηνευμένου έργου του. Στη συνέχεια, φροντίζει να τονίσει ότι το μυθιστόρημα αυτό δεν σατιρίζει ούτε ειρωνεύεται το χριστιανικό δράμα, αλλά προσπαθεί να καταστήσει την ουσία της χριστιανικής διδασκαλίας προσιτή στο σύγχρονο κοινό μέσω ενός συμβολισμού «που δανείζεται πολλά πράγματα από την περιοχή του ρεαλισμού». Το έργο αποτελεί μια νεότερη παραφθορά του χριστιανικού «μύθου» δομημένη εις τρόπον ώστε να «χαραχθή ο εναγώνιος κύκλος γύρω από τα θεμελιακά προβλήματα της υπάρξεως»· κι εκεί ακριβώς έγκειται και το σφάλμα της αγγλικής κριτικής, η οποία παρότι είναι ευνοϊκή προς το μυθιστόρημα θεωρεί ότι ο χριστιανικός μύθος έχει εξ ορισμού δοθεί καλύτερα από τα Ευαγγέλια, ενώ ο σκοπός του Καζαντζάκη δεν είναι η παράδοση της ευαγγελικής μαρτυρίας, αλλά ο φιλοσοφικός (ανα)στοχασμός.
Το φύλλο της «Κ» την Πέμπτη 18 Νοεμβρίου 1954, στο οποίο ο Αιμίλιος Χουρμούζιος με επιφυλλίδα του που φέρει τον τίτλο «Ενα έργον ορθίας πίστεως» υπερασπίζεται το «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται».
Το ξεκαθάρισμα
Πάνω σε αυτόν τον προβληματισμό, θα γράψει τη δεύτερη επιφυλλίδα του για να ξεκαθαρίσει τη διαφορά του συμβόλου και της αλληγορίας στον μύθο: στην περίπτωση του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», το σύμβολο είναι στοιχείο του αλληγορικού μύθου. Δηλαδή, το σύμβολο δεν έχει μυθική αυτάρκεια, όπως η αλληγορία.
Ο άνθρωπος που βρισκόταν πίσω από την ιστορική Φιλολογική Σελίδα της «Κ» δεν υπερασπίστηκε μόνο έναν φίλο, αλλά έναν συνάδελφο. Το 1936, όταν ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος, ο Καζαντζάκης βρέθηκε στην Ισπανία ως απεσταλμένος της εφημερίδας και έγραψε μια σειρά κειμένων περιγράφοντας τα όσα είδε· πήρε συνέντευξη από τον συγγραφέα Μιγκέλ Ουναμούνο, η οποία δημοσιεύθηκε στις 14 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου, ενώ 8 ημέρες μετά δημοσιεύθηκε η διάσημη συνέντευξή του με τον Φράνκο. Το 1937 γράφει για λογαριασμό της «Κ» ένα κείμενο για τον Λόρκα και το έργο του. Τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου, αρχίζει να δημοσιεύεται σε συνέχειες ο «Φάουστ» του Γκαίτε σε δική του μετάφραση και τον Ιούνιο του 1938 αρχίζει να δημοσιεύεται σε συνέχειες το έργο για το οποίο ήταν πιο περήφανος ο Καζαντζάκης: η «Οδύσσεια». Ακόμη και όταν ζούσε στην Αντίμπ, μακριά από την πατρίδα του, η επαφή του με την «Κ» δεν είχε διακοπεί· όπως αναφέρει σε επιστολή του προς τον Χουρμούζιο, τον «αγαπητό Μίλιο»: «Λαβαίνω την Καθημερινή και Σ’ ευχαριστώ πολύ. Ετσι μαθαίνω τι γίνεται στην πατρίδα […]».