DAVID BREWER
ΕΛΛΑΔΑ 1940-1949: Πόλεμος,
Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος
μτφρ.: Κατερίνα Σέρβη
εκδ. Πατάκη, 2018, σελ. 447
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΠΛΑΚΟΥΔΑΣ
Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος
(1946-1949)
Πεδίο Μάχης του Ψυχρού Πολέμου
εκδ. Επίκεντρο, 2017, σελ. 278
«Θα επιμείνουμε στην πολιτική εκκαθάρισης της Αθήνας και των γύρω περιοχών από όλους όσοι έχουν στασιάσει ενάντια στην εξουσία της συνταγματικής κυβέρνησης της Ελλάδας», είπε ο Ουίνστον Τσώρτσιλ στις 8 Δεκεμβρίου 1944 στη Βουλή των Κοινοτήτων. Τα «Δεκεμβριανά» είχαν ξεσπάσει μόλις πριν από πέντε ημέρες. Η Αθήνα ήταν πεδίο μάχης και ο Βρετανός ηγέτης, λίγο πριν από την οριστική νίκη απέναντι στον Χίτλερ, ήταν υποχρεωμένος να αντιμετωπίσει μια πρόταση μομφής για την πολιτική του στην Ελλάδα. Κάποιοι Εργατικοί βουλευτές τον εγκάλεσαν ότι… «χρησιμοποιεί τις δυνάμεις της Αυτού Μεγαλειότητος για να αφοπλίσει τους φίλους της δημοκρατίας στην Ελλάδα και σε άλλα μέρη της Ευρώπης». «Το τελευταίο πράγμα που μοιάζει με δημοκρατία είναι ο νόμος του όχλου», απάντησε ο Τσώρτσιλ. «Η δημοκρατία δεν βασίζεται στη βία και την τρομοκρατία». Η πρόταση μομφής ψηφίστηκε από 30 βουλευτές και καταψηφίστηκε από 279.
Το βιβλίο του Ντέιβιντ Μπρούερ «Ελλάδα 1940-1949: Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος» ξεκινάει την εξιστόρηση των γεγονότων από την 7η Απριλίου 1939, όταν ο Μουσολίνι εισέβαλε στην Αλβανία. Επειτα από 18 μήνες θα κήρυσσε τον πόλεμο στην Ελλάδα. Η πιο αποφασιστική μεταβολή της εποχής είναι η ανάδυση του Κομμουνιστικού Κόμματος ως ιδεολογικής και οργανωτικής δύναμης ενός πολύ ευρύτερου λαϊκού κινήματος, του ΕΑΜ, που κατόρθωσε να δεσπόζει στην εθνική αντίσταση. Ο συγγραφέας δείχνει να συμφωνεί με την εκτίμηση πολλών νεότερων μελετητών ότι η αντίσταση δεν ήταν κάποια αήττητη δύναμη, ούτε απείλησε ουσιαστικά τον γερμανικό στρατό κατοχής. Οι αντάρτικες ομάδες, περιορισμένες στα βουνά, ποτέ δεν υπερέβησαν τους 20.000 μαχητές. Η επιχειρησιακή τους ετοιμότητα οφειλόταν σε σημαντικό βαθμό στη βρετανική βοήθεια, ιδίως μετά την αποστολή στην Ελλάδα το 1942 των στελεχών της βρετανικής Υπηρεσίας Ειδικών Επιχειρήσεων (SOE), του Εντι Μάγερς και του Κρις Γουντχάουζ.
Ο Μπρούερ αποτυπώνει την περίπλοκη σχέση ανταρτών και Βρετανών. Οι κομμουνιστές υποστηρίχθηκαν από τους Βρετανούς για όσο καιρό διατηρούνταν η γερμανική κατοχή. Στη συνέχεια ηττήθηκαν από τους Βρετανούς στα «Δεκεμβριανά», επειδή ο Τσώρτσιλ αρνήθηκε κατηγορηματικά να επιτρέψει τη διολίσθηση της Ελλάδας στο κομμουνιστικό μπλοκ.
Η νίκη δεν ήταν ούτε εύκολη ούτε αυτονόητη. Από τις 3 έως τις 7 Δεκεμβρίου 1944, δηλαδή μία ημέρα πριν από την πρόταση μομφής των Εργατικών στον Τσώρτσιλ, ο ΕΛΑΣ είχε κατορθώσει να καταλάβει 22 από τα 25 αστυνομικά τμήματα της Αθήνας. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν σε κυβερνητικά κτίρια, αλλά υποχώρησαν μερικώς μόνο όταν οι Βρετανοί τα υπερασπίσθηκαν σθεναρά. Στις πρώτες κρίσιμες μέρες του «Δεκέμβρη» οι βρετανικές δυνάμεις έλεγχαν μόλις 5-10 τετραγωνικά χιλιόμετρα από τα συνολικά 50 της τότε ελληνικής πρωτεύουσας. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και οι ομάδες εφόδου της ΟΠΛΑ προχωρούσαν σε εκκαθαρίσεις σε ολόκληρη την Αθήνα. Η ενίσχυση και αναδιοργάνωση των βρετανικών δυνάμεων, η εσπευσμένη μετάβαση στην Αθήνα του στρατηγού Αλεξάντερ και η έκτακτη επίσκεψη του ίδιου του Τσώρτσιλ τα Χριστούγεννα του ’44 ήταν οι αποφάσεις που αποσόβησαν τη δημιουργία ενός τετελεσμένου που θα μπορούσε να στρέψει το βέλος του ιστορικού χρόνου προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση.
Αθήνα, 25-26 Δεκεμβρίου 1944. Η άφιξη του Βρετανού πρωθυπουργού Ουίνστον Τσώρτσιλ κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών. ΝΤΙΜΙΤΡΙ ΚΕΣΕΛ
Τα «Δεκεμβριανά» θα μπορούσαν πολύ ευκολότερα από όσο νομίζουμε να είχαν οδηγήσει σε μια Ελλάδα υπό ένα «Ζαχαριαδικό καθεστώς» παρόμοιο με το καθεστώς του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία. Αλλωστε, ο Τίτο είχε προσφέρει σημαντική βοήθεια στον Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη.
«Μακεδονία του Αιγαίου»
Το αντάλλαγμα ήταν η αποδοχή μιας «Μακεδονίας του Αιγαίου» στο πλαίσιο ενός διεθνιστικού κόσμου αδελφών λαών. Οι κομμουνιστές κατηγορήθηκαν ότι πρόδωσαν τη Μακεδονία, αλλά στο κομμουνιστικό πολιτικό πλαίσιο δεν υπάρχει η έννοια του αυτόνομου έθνους-κράτους. Οι λαοί υπό σοσιαλιστική διοίκηση θεωρούνται ενωμένοι. Επομένως, η παραχώρηση της Μακεδονίας στον Τίτο και στους Σλαβομακεδόνες, που αργότερα, στην τελική φάση του Εμφυλίου, θα αποτελούσαν την κύρια δύναμη κρούσης του κομμουνιστικού «Δημοκρατικού Στρατού», θεωρούνταν μια «εσωτερική διευθέτηση» στον ενιαίο σοσιαλιστικό κόσμο που θα ανέτειλε και όχι ως μια «προδοσία».
Το βιβλίο του Μπρούερ αποδίδει ολόκληρη τη δεκαετία του ’40 και τις πτυχές της, την εξόντωση των Εβραίων, τον υπερπληθωρισμό και τον λιμό και την «τραγωδία των Ελληνόπουλων» λόγω των απαγωγών («παιδομάζωμα») από τους αντάρτες στη Βόρειο Ελλάδα. Περιγράφεται επίσης η «αριστεροκτόνος» πολιτική του Παλατιού και η δράση της βασίλισσας Φρειδερίκης μετά το 1947 όταν ο Παύλος διαδέχθηκε τον Γεώργιο στον θρόνο. Το Παλάτι πρωτοστάτησε στη μάχη κατά των κομμουνιστών, τους οποίους αποκαλούσε «ξενοκίνητους συμμορίτες». Οπως αναφέρει ο Σπυρίδων Πλακούδας στο βιβλίο του «Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος: 1946-1949», η ίδρυση της Μακρονήσου συμβόλιζε τη βούληση του μοναρχικού καθεστώτος να συντρίψει τους κομμουνιστές. Οι νεότερες γενιές δεν μπορούν, ίσως, να φανταστούν μια Ελλάδα στην οποία εφαρμόζεται η θανατική ποινή και μάλιστα σε τέτοια έκταση που προκαλεί τις αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας. Πολλοί από τους κομμουνιστές που είχαν εμπλακεί σε επιχειρήσεις δολοφονιών και εκκαθαρίσεων του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν. Δεν ήταν λίγοι όσοι καταδικάστηκαν μόνο και μόνο επειδή με τις ιδέες τους κρίθηκαν συνεργοί των δολοφόνων.
H δολοφονία Λαδά
Τον Μάιο του 1948 η ΟΠΛΑ δολοφόνησε τον υπουργό Δημόσιας Τάξης Χρήστο Λαδά. Η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο και απάντησε με μαζικές εκτελέσεις φυλακισμένων κομμουνιστών. Η δολοφονία του Λαδά αναφέρεται μέχρι σήμερα ως «εκτέλεση» σε αριστερά κείμενα και σε προκηρύξεις τρομοκρατικών οργανώσεων. Αλλωστε, η τρομοκρατία στην Ελλάδα έχει τη ιδεολογική ρίζα της στον Εμφύλιο και όχι στη δικτατορία. Ολα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν υπήρχαν πάρα πολλοί κομμουνιστές και μαχητές της εθνικής αντίστασης με ευγενή ιδανικά για έναν κόσμο δικαιοσύνης και αλληλεγγύης. Στις εποχές των άκρων, όμως, τον τόνο δίνουν οι ακραίοι.
Δεν μπορεί κανείς παρά να αναλογιστεί ότι η ολομέτωπη επίθεση του Παλατιού στην Αριστερά τη δεκαετία του ’40 και του ’50 δεν έμεινε αναπάντητη. Μέσα στη δεκαετία του ’60 η διαμόρφωση και επικράτηση μιας αντιβασιλικής αφήγησης με τη συνέργεια του Τύπου και των διανοουμένων ήταν σε μεγάλο βαθμό δημιούργημα της Αριστεράς. Η αφήγηση αυτή βρήκε απήχηση όχι μόνο στη νεολαία και στο Κέντρο, αλλά και σε προσωπικότητες της Δεξιάς που αντιπαθούσαν τους αρχαϊσμούς, την υπέρμετρη παρεμβατικότητα, την ύβρι και την υπεροψία του Παλατιού.
Βρετανοί κομάντος στη μάχη της Αθήνας, καλυμμένοι πίσω από τανκ στην οδό Σωκράτους, τον Δεκέμβριο του 1944. ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΙΑ
Οι διπλές ταυτότητες των Ελλήνων
Θα τολμούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η εγκατάλειψη των ανακτόρων του Τατοΐου μετά το 1974 ίσως δεν είναι ούτε τυχαία ούτε ανεξήγητη. Το Τατόι παραμένει εγκαταλελειμμένο με τη συνέργεια όλων των παρατάξεων προκειμένου να θυμίζει τη συντριβή της βασιλείας. Μια ανάπλαση του Τατοΐου θα ήταν αναπόφευκτο να συνδεθεί με την αναβίωση του μύθου του κορυφαίου θεσμού που ταυτίστηκε με την ίδρυση και την ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους. Γι’ αυτό ακριβώς ματαιώνεται συστηματικά. Η λαοκρατία μπορεί να μην κέρδισε την εξουσία το 1949, αλλά μέσα στα επόμενα 25 χρόνια εκδικήθηκε και συνέτριψε τη βασιλεία.
Αντικρουόμενοι ρόλοι
Στη δεκαετία του ’40 οι Ελληνες απέκτησαν πολλαπλούς και αντικρουόμενους ρόλους. Η αντιστασιακή δράση κομμουνιστών ή άλλων συνοδοιπόρων τους κατά των Γερμανών συνδυάστηκε με δολοφονικές επιχειρήσεις κάποιων άλλων κομμουνιστών κατά κεντρώων, βασιλικών και δεξιών συμπολιτών τους που δίκαια ή άδικα κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν χωρίς καμία δίκη ως «συνεργάτες των κατοχικών κυβερνήσεων».
Παράλληλα, πολλοί συνεργάτες των Γερμανών που οργάνωσαν την άμυνα κατά των κομμουνιστών θεωρήθηκαν «αγνοί πατριώτες» και πήραν συγχωροχάρτι για τη φιλοναζιστική τους δράση. Μεγάλος αριθμός πολιτών είχε διπλή ταυτότητα. Οι μισοί αγωνίζονταν να επιβάλουν στους άλλους μισούς την ταυτότητα που τους συνέφερε περισσότερο. Μέσα σε αυτή τη σύγχυση είναι μάταιο να αναζητηθεί ο αυθεντικός κάτοχος του ηθικού πλεονεκτήματος. Το ζητούμενο ήταν η εξουσία στη μεταπολεμική Ελλάδα και για την εξουσία επιστρατεύονταν όλα τα μέσα.
Τα δύο μεγάλα ερωτήματα του Εμφυλίου είναι αν τα «Δεκεμβριανά» ήταν συνειδητή πολιτική του ΚΚΕ και αν η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές του 1946 αποφασίστηκε από τον Νίκο Ζαχαριάδη για να αναζωπυρωθεί ο Εμφύλιος. Σαφής απάντηση δεν υπάρχει, αλλά τα ιστορικά συμφραζόμενα είναι αρκετά για να υποστηριχθεί η εκτίμηση ότι ο Ζαχαριάδης αποφάσισε και στις δύο περιπτώσεις να οδηγήσει τα πράγματα στα άκρα.
Τα δύο αυτά βιβλία για τη δεκαετία του ’40 αποτελούν μία ακόμα συμβολή στην εθνική αυτογνωσία. Το θεμελιώδες ερμηνευτικό πλαίσιο για την Αριστερά έχει αλλάξει ελάχιστα όλα αυτά τα χρόνια. Η αριστερή κριτική στη σταθεροποίηση των μνημονίων έγινε με όρους που «ανασύρθηκαν» αυτούσιοι από την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Αν ο Τσώρτσιλ επέστρεφε στην πλατεία Συντάγματος τις ημέρες του Δεκέμβρη του 2008, τις ημέρες των συγκεντρώσεων των Αγανακτισμένων το 2011 ή τις ημέρες των συγκεντρώσεων για το δημοψήφισμα το 2015, ίσως δεν έβρισκε πολλές διαφορές από το κλίμα των Χριστουγέννων του 1944. Στη θέση του Τσώρτσιλ πάνω από τις ελληνικές υποθέσεις βρισκόταν πλέον η Αγκελα Μέρκελ, η οποία, όπως και ο Τσώρτσιλ, αντιμετώπιζε προτάσεις μομφής στο δικό της Κοινοβούλιο επειδή επέμενε να διασώσει την Ελλάδα από το Grexit. Ενα Grexit που 70 χρόνια μετά τον Εμφύλιο ορισμένοι Ελληνες που γεννήθηκαν μετά τη δικτατορία είχαν πιστέψει ότι θα μπορούσε να γίνει το διαβατήριο για τον «τρίτο γύρο» και την πολυπόθητη «ρεβάνς». Αλλη μία απόδειξη ότι τα φαντάσματα του παρελθόντος ποτέ δεν πεθαίνουν, πάντοτε παραμονεύουν και διαρκώς καιροφυλακτούν για να κυριεύσουν τις συνειδήσεις των επόμενων γενεών.