H πρόσφατη θεομηνία που έπληξε τη Χαλκιδική στοίχισε τη ζωή σε επτά ανθρώπους τουλάχιστον, και αποκάλυψε τις αδυναμίες του κρατικού μηχανισμού στη διαχείριση κρίσεων κατά τη διάρκεια φυσικών καταστροφών, κυρίως στην προειδοποίηση.
Είναι παράδοξο πως ένα χρόνο μετά το Μάτι δεν έχει εφαρμοστεί το σύστημα αυτόματης αποστολής γραπτών μηνυμάτων σε κινητά τηλέφωνα, με βάση τη γεωγραφική θέση, αγγλιστί, wireless alert system. Αυτό έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματικό διεθνώς, και δεν παραβιάζει προσωπικά δεδομένα. Ενας πυλώνας κινητής τηλεφωνίας στέλνει μηνύματα προς όλα τα κινητά στην ακτίνα εμβέλειας του πυλώνα, και όσα είναι σωστά ρυθμισμένα, δέχονται τα μηνύματα. Λειτουργεί περίπου σαν ένα μεγάφωνο, αν είναι κανείς κοντά ακούει, αλλιώς όχι.
Θα επαναλάβω, εν περιλήψει, τι είχα γράψει σε αυτήν τη στήλη αμέσως μετά το Μάτι, στις 25/7/2018, για την ανάγκη άμεσης υλοποίησης ενός τέτοιου συστήματος. Πρώτον, τα γραπτά μηνύματα αποφεύγουν την υπερφόρτωση των δικτύων κινητής τηλεφωνίας, και έτσι η υπηρεσία γραπτών μηνυμάτων παραμένει ενεργή πολύ περισσότερο από την υπηρεσία ομιλίας ή δεδομένων. Δεύτερον, τα γραπτά μηνύματα παραμένουν στη συσκευή του παραλήπτη και μπορούν να διαβαστούν ετεροχρονισμένα. Τρίτον, μπορούν να συμπεριληφθούν στα μηνύματα σύνδεσμοι (URLs) ώστε ο παραλήπτης να μπορέσει να έχει περισσότερες πληροφορίες (π.χ. για χώρους προσωρινής καταφυγής), αν και όταν έχει καλύτερη πρόσβαση στο δίκτυο.
Ενας άλλος τρόπος έγκαιρης προειδοποίησης του κοινού είναι ο ευρωπαϊκός αριθμός εκτάκτου ανάγκης «112». Το τηλεφωνικό κέντρο είναι ενιαίο και οι τηλεφωνητές έχουν εκπαιδευθεί ειδικά για να καταγράφουν την κλήση, να αποφασίζουν για το ποια ή ποιες υπηρεσίες εκτάκτου ανάγκης να ειδοποιήσουν. Οι τηλεφωνητές πρέπει να μπορούν να λάβουν μια κλήση εκτάκτου ανάγκης σε διάφορες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ενωσης (στην πράξη, τουλάχιστον στην αγγλική). Επίσης, ο αριθμός μπορεί να κληθεί από δημόσιους τηλεφωνικούς θαλάμους χωρίς τηλεκάρτα, από οποιοδήποτε δίκτυο κινητής τηλεφωνίας, από κινητό που είναι κλειδωμένο, ή ακόμα από κινητό χωρίς κάρτα SIM. Στην Ελλάδα, δυστυχώς, χρησιμοποιούμε ακόμη διαφορετικό αριθμό εκτάκτου ανάγκης για κάθε υπηρεσία (ΕΚΑΒ, Αστυνομία, Πυροσβεστική, Λιμενικό) και μόνο το 1/4 περίπου των κλήσεων για έκτακτη βοήθεια γίνεται προς το «112».
Το «112» μπορεί επίσης να στείλει και γραπτά και φωνητικά μηνύματα σε όλους τους χρήστες κινητών και σε σταθερά, σε συγκεκριμένη περιοχή. Οπως διαπιστώσαμε για μία ακόμη φορά, η υλοποίηση του συστήματος έχει καθυστερήσει, και η Ελλάδα βρίσκεται πάντα ανάμεσα στις χώρες που εγκαλούνται από την Ευρωπαϊκή Ενωση για καθυστερήσεις. Ο νέος υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης στις 12/7 έκανε την πρώτη δοκιμαστική εκπομπή προειδοποιητικού μηνύματος και υποσχέθηκε παράδοση του συστήματος μέχρι 31/12/2019, αλλά, είναι προφανές ότι μετά θα χρειαστούν πολύμηνες πανελλαδικές ασκήσεις για την εφαρμογή του.
Η διάχυση των μηνυμάτων έκτακτης ανάγκης χρειάζεται πολλούς διαφορετικούς κυματοδηγούς για να φτάσει στους πλείστους. Υπάρχουν άλλα συστήματα προειδοποίησης που δεν βασίζονται σε κινητά τηλέφωνα, όπως, φερ’ ειπείν, οι προειδοποιήσεις για χαμένα πρόσωπα που εμφανίζονται στις τηλεοράσεις. Παρόμοιοι «υπότιτλοι» μπορούν να εμφανιστούν αυτόματα, φερ’ ειπείν γράφοντας «Εκτακτη επίσημη ανακοίνωση της Πολιτικής Προστασίας. Ακραία καιρικά φαινόμενα με ανέμους 10 μποφόρ αναμένονται στην περιοχή χ σε ψ ώρες. Απομακρυνθείτε άμεσα από τις παραλίες, ή παραμείνετε στα σπίτια σας μακριά από παράθυρα. Αν βρίσκεστε σε εξωτερικούς χώρους να αναζητήσετε αμέσως καταφύγιο σε εκκλησίες, σχολεία, νοσοκομεία ή ξενοδοχεία». Υπάρχουν δεκάδες επιστημονικές εργασίες που διερευνούν πώς γράφονται τέτοια μηνύματα και τι πληροφορίες πρέπει να εμπεριέχουν για να είναι αποτελεσματικά. Τα μηνύματα φυσικά επαναλαμβάνονται και στα αγγλικά.
Αντίστοιχα, υπάρχουν αυτοματοποιημένα συστήματα που διακόπτουν όλες τις ραδιοφωνικές εκπομπές συγχρόνως και μεταδίδουν ηχογραφημένα μηνύματα σε δύο γλώσσες, με πληροφορίες για επικείμενα επικίνδυνα φυσικά φαινόμενα, και οδηγίες για το τι θα πρέπει να πράξουν οι πολίτες. Το Τwitter χρησιμοποιείται εκτενέστατα στην Καλιφόρνια για μετάδοση μηνυμάτων σε όσους θέλουν να συνδεθούν «κοινωνικά» με την τοπική Πολιτική Προστασία. Οι υπότιτλοι στις τηλεοράσεις, τα ηχογραφημένα στο ραδιόφωνο και τα tweets μπορούν να εφαρμοστούν πολύ πιο γρήγορα από το «112», στη χώρα μας. Υπάρχουν βέβαια και τα μεγάφωνα και οι σειρήνες που μπορούν να ειδοποιήσουν πάρα πολλούς ανθρώπους, ακόμη και όταν αυτοί δεν έχουν πρόσβαση σε κινητά, σταθερά ή ΜΜΕ. Τεχνολογία που έχουμε στη χώρα μας για σχεδόν ένα αιώνα.
Πολλές άλλες επισημάνσεις που είχαν γίνει από πολλούς συναδέλφους και εμένα μετά την τραγωδία στο Μάτι ισχύουν ακόμη. Φερ’ ειπείν, δεν έχουμε χάρτες επικινδυνότητας για ακραία φαινόμενα και δεν υπάρχουν σχέδια εκκένωσης σε πολλές περιοχές της χώρας. Δεν υπάρχει σαφές νομοθετικό πλαίσιο ώστε τα σχέδια αντιμετώπισης να εκπονούνται και υλοποιούνται στο επίπεδο των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Δεν υπάρχει ακόμη διασύνδεση της Πολιτικής Προστασίας με την πολεοδομία, ώστε να γίνει κατανοητό ότι η αυθαιρεσία σκοτώνει ανθρώπους. Δεν έχουμε ικανό αριθμό πυροσβεστικών αεροσκαφών. Το κράτος παρά τους 102 νεκρούς στο Μάτι, δεν μερίμνησε τους προηγούμενους 12 μήνες για την ουσιαστική αναβάθμιση των επιχειρησιακών δυνατοτήτων της Πυροσβεστικής.
Πολλοί αναφέρθηκαν στην κλιματική αλλαγή ως αίτιο –ή στην καλύτερη περίπτωση– παράγοντα στην έκταση των ζημιών στη Χαλκιδική. Η κλιματική αλλαγή δεν φταίει στο ότι κατέρρευσαν στέγες που φαίνονταν υπερφορτωμένες ή ήταν αυθαίρετες, ούτε στο ότι δεν είχαμε μεριμνήσει για ουσιαστική ενημέρωση των κατοίκων και επισκεπτών για την ένταση των φαινομένων. Η κλιματική αλλαγή πράγματι θα προξενεί πιο συχνά ακραία φαινόμενα με μεγαλύτερη ένταση και πρέπει να συνηθίσουμε στις κακές εκπλήξεις. Αν δεν προετοιμαστούμε αποτελεσματικά για έκτακτα έντονα φαινόμενα θα συνεχίσουμε να θρηνούμε συνανθρώπους μας και να μεμφόμαστε την αλλαγή του κλίματος αντί την απραξία μας.
Επειτα από τρεις θανατηφόρες αλλεπάλληλες καταστροφές, στη Μάνδρα, στο Μάτι και στη Χαλκιδική είναι προφανές ότι ο εστιασμός μόνο στην απόκριση της πολιτείας κατά την εξέλιξη ενός φαινομένου δεν αποτρέπει την καταστροφή. Η νέα Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας χρειάζεται να μάθει να διαχειρίζεται όλες τις φάσεις της κρίσης, δηλαδή να συνυπολογίζει την πρόληψη, την ετοιμότητα, την απόκριση και την αποκατάσταση. Eμείς ως πολίτες πρέπει να αναλάβουμε τις ευθύνες μας και να μάθουμε πώς να αυτοπροστατευόμαστε, όταν χρειάζεται. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε να απομακρυνόμαστε από φίδια και πώς να αποφεύγουμε κεραυνούς, χρειάζεται να μάθουμε τι να κάνουμε μόνοι μας όταν αντιμετωπίζουμε πλημμύρες ή έντονους ανέμους.
Τέλος, η νέα κυβέρνηση πρέπει να έχει ως μέγιστη προτεραιότητά της τη συμμόρφωση της χώρας μας με τη συνθήκη των Παρισίων του 2016 για τον έλεγχο των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, και την επιμόρφωση όλων μας για τις απαραίτητες προσωπικές θυσίες που απαιτούνται για την ελάττωση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Πολύ αφού εφαρμοστεί το «112», και αφού αποκτήσουμε και εμείς αποτελεσματική Πολιτική Προστασία και αξιόπιστο κράτος, θα εισπράττουμε τα αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη και της αύξησης της στάθμης της θάλασσας που θα αποσαθρώνει τις παραλίες μας.
* Ο κ. Κώστας Συνολάκης είναι ακαδημαϊκός, και καθηγητής Φυσικών Καταστροφών στο Πολυτεχνείο Κρήτης και στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας.