Ο παγκόσμιος πληθυσμός γερνάει. Μέχρι το 2050, οι άνω των 60 ετών θα έχουν διπλασιαστεί, από περίπου ένα δισ. σήμερα, σε 2,1 δισ. (από 13% σε 24%). Οι 80 ετών και άνω θα φτάσουν τα 434 από 137 εκατομμύρια.
Εύλογα, θα πολλαπλασιαστούν και οι ηλικιωμένοι με ψυχικά και νευρολογικά νοσήματα. Σήμερα, το 6,6% των 60+ εμφανίζει συνολική αναπηρία λόγω νευροψυχικών διαταραχών. Το 15% των 60+ ταλαιπωρείται από ψυχικές παθήσεις. Στους περισσότερους αυτές δεν έχουν διαγνωστεί και ζουν στη σκιά αφρόντιστοι. Και όλο και θα αυξάνονται, διογκώνοντας ένα πρόβλημα που οι κοινωνίες και οι πάροχοι υπηρεσιών υγείας δεν μοιάζουν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν. Στη βελτίωση των δικτύων περίθαλψης ηλικιωμένων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα, αλλά και εν γένει στη χάραξη μιας ευρωπαϊκής στρατηγικής για την τρίτη ηλικία, στοχεύει το πρόγραμμα ARPA (2016-2019, Erasmus plus), το οποίο δημιούργησε την πρώτη στην Ευρώπη πλατφόρμα ψυχιατρικής γηριατρικής (https://arpa-ageing.eu). Μέσω αυτής, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, πολίτες, ασθενείς, φροντιστές, μπορούν να ανταλλάσσουν εμπειρίες, να αντλούν πληροφορίες από μελέτες, άρθρα και πρακτικούς οδηγούς. Η πλατφόρμα λειτουργεί ήδη στα ελληνικά. Το πρόγραμμα διενεργείται σε πέντε χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Ελλάδα, Λουξεμβούργο και Ρουμανία) και παρουσιάστηκε πρόσφατα στην Αθήνα, στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Από την Ελλάδα, συμμετείχαν το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Κέντρο Ψυχικής και Παιδαγωγικής Υποστήριξης (ΚεΨυΠΥ).
Οπως είπε η συντονίστρια του προγράμματος, Isabelle Ernens, από το Ινστιτούτο Υγείας του Λουξεμβούργου, οι ηλικιωμένοι με ψυχικές παθήσεις δεν έχουν σε βάθος μελετηθεί, ενώ συχνά είναι ακατάλληλη η φροντίδα που τους παρέχεται, και στις πέντε χώρες. Την ίδια στιγμή, έχουν καταγραφεί σημαντικές διαφορές στην οργάνωση των υπηρεσιών, στο κοινωνικοπολιτιστικό υπόβαθρο και στις πρακτικές που εφαρμόζουν οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας στις πέντε χώρες. Η πλατφόρμα αναμένεται να βελτιώσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες και να εξομαλύνει τις διαφορές.
Χωρίς διάγνωση και βοήθεια
Οι έρευνες σε τρεις χώρες –Βέλγιο, Γαλλία, Λουξεμβούργο– μεταξύ επαγγελματιών υγείας σε νοσοκομεία και κέντρα φροντίδας ανέδειξαν, σύμφωνα με τον Jocelyn Deloyer (Βέλγιο) και την Isabelle Tournier (Λουξεμβούργο), σοβαρές δυσκολίες. Δεν υπάρχουν δομές έτοιμες να υποδεχθούν τους πάσχοντες ηλικιωμένους (59%). Πολύ συχνά δεν υπάρχει ή γίνεται λανθασμένη διάγνωση (59%). Μόνο στις μισές περιπτώσεις οι ασθενείς παρακολουθούνται από περισσότερες της μιας ειδικότητες (51%). Είναι δύσκολο να βρει κανείς ειδικό για να κάνει τη διάγνωση (34%). Ανάλογα είναι τα αποτελέσματα της ελληνικής έρευνας, που βρίσκεται σε φάση τελικής επεξεργασίας. Στη Ρουμανία, το 50% των επαγγελματιών ψυχικής υγείας θεωρεί ότι δεν κάνει κάτι για την πρόληψη των ψυχικών ασθενειών· δεν παρέχει στους ασθενείς εξειδικευμένη περίθαλψη ή δεν τη συνεχίζει· δεν επιτυγχάνει την κοινωνική ένταξη του ασθενούς.
Τα γεράματα θεωρούνται βάσανο, η κατιούσα στην καμπύλη της ζωής. Οι ηλικιωμένοι –πιστεύουν πολλοί– ζουν βυθισμένοι στην κόπωση, στη μοναξιά τους και στο παρελθόν, ο χρόνος του μέλλοντος είναι λίγος, το αύριο δεν τους ανήκει. Και μετατοπίζονται στη σκιά («κανείς δεν θυμάται ότι υπάρχω», λέει 85χρονη). Αν όμως κουβεντιάσει κάποιος με έναν ηλικιωμένο θα ανακαλύψει πως οι ιδέες του παραμένουν άφθαρτες, η σοφία του μια δύναμη που αφυπνίζει. Χωρίς ηλικιωμένους, δηλαδή χωρίς το χθες, που είναι η βάση του αύριο, δεν υφίσταται ο κύκλος της ζωής, άρα η δυναμική της νέας αρχής.
Τα κυριότερα ψυχικά νοσήματα από τα οποία πάσχουν ηλικιωμένοι είναι σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή, κατάθλιψη, κρίσεις άγχους, άνοια, ψυχωσικές διαταραχές κ.ά.
Πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν από άνοια – το 60% σε χώρες με μεσαία και χαμηλά εισοδήματα. Το 2030 θα αυξηθούν στα 82 εκατ. και το 2050 στα 152. Εκτός από τις νοητικές διαταραχές εμφανίζουν και νευροψυχιατρικά συμπτώματα: απάθεια ή αναστάτωση, παραληρήματα, ψευδαισθήσεις, συναισθηματική αστάθεια, άγχος, επιθετικότητα, κατάθλιψη, αρνητισμό, άρση αναστολών, όπως σημείωσε ο Μιχάλης Μούγιας, ψυχίατρος, ψυχοθεραπευτής, υπεύθυνος του Β΄ οικοτροφείου της Ψυχογηριατρικής Εταιρείας «Ο Νέστωρ». Η άνοια ασκεί μεγάλες σωματικές, συναισθηματικές και οικονομικές πιέσεις στις οικογένειες και στους φροντιστές, που δεν στηρίζονται από τα συστήματα επαρκώς.
Η κατάθλιψη είναι η συνηθέστερη διαταραχή διάθεσης μεταξύ των ηλικιωμένων και συχνά υπάρχει μαζί με κάποιο άλλο νόσημα (διαβήτης, άνοια κ.ά.). Βασικές αιτίες: κακή κοινωνικοοικονομική κατάσταση και σωματική υγεία, αναπηρία, απομόνωση, μετεγκατάσταση. Παράγοντες κινδύνου: κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ, πολυφαρμακία, ιστορικό απόπειρας αυτοκτονίας ή ψυχιατρικής νοσηλείας. Συμπτώματα: καταθλιπτική διάθεση, απώλεια ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης, προβλήματα ύπνου, χρόνια κόπωση, ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση, αισθήματα ενοχής, διαταραχή όρεξης, μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, αυτοκτονικός ιδεασμός.
Σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαγεωργίου, ψυχίατρο, διευθυντή στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Παγκρατίου, που υπάγεται στον Ευαγγελισμό, η κατάθλιψη δεν συνοδεύει τη γήρανση. Συχνά παραμένει αδιάγνωστη, καθώς καλύπτεται από σωματικά συμπτώματα. Το 75% όσων ηλικιωμένων αυτοκτονούν έπασχε από κατάθλιψη. Οι γυναίκες υποφέρουν περισσότερο από τους άνδρες. Σε ποσοστό 60% έως 70% οι καταθλιπτικοί ηλικιωμένοι δεν αναζητούν ποτέ βοήθεια. Το 60% με διαγνωσμένη κατάθλιψη δεν λαμβάνει επαρκή θεραπεία.