Μέσα από μια αυτοβιογραφική διάθεση, ο αρχιτέκτων Αλέξανδρος Σαμαράς αισθάνθηκε την ανάγκη να ανακεφαλαιώσει τη μακρά αρχιτεκτονική διαδρομή του και να θέσει το σημείο για ένα νέο εφαλτήριο. «Το όφειλα στον εαυτό μου, στην οικογένειά μου, σε φίλους και συνεργάτες», λέει ο ίδιος μέσα στην απόλυτη συμμετρία και αρμονία του γραφείου του στην οδό Μουρούζη, σε ένα αρχοντικό κτίριο του 1936, με πόρτες, σκάλες και είσοδο σχεδιασμένα όλα από τον γλύπτη Κωνσταντίνο Δημητριάδη.
Το βιβλίο γράφτηκε στα αγγλικά με τίτλο «Bridging Traditions» (Γεφυρώνοντας Παραδόσεις) και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Architectural Editions, συνοψίζοντας μια φιλοσοφία ζωής. Ο Αλέξανδρος Σαμαράς, με μια πορεία 43 ετών, με μεγάλο δομημένο έργο σε μια ευρεία τυπολογία, φέρει το ίχνος της ελληνικής, της ευρωπαϊκής και της αμερικανικής παράδοσης με έναν τρόπο φυσικό, ήρεμο και αρμονικό. «Η σχέση ανάμεσα στον τόπο, στις ανάγκες και στη χρήση είναι για μένα ένα παντοτινό ζητούμενο. Ένα κτίριο πρέπει να ταιριάζει κάθε φορά σε αυτή τη συνθήκη. Και ο συνδυασμός αυτών των παραμέτρων είναι ένα βασικό στοιχείο της δουλειάς μου», λέει.
O Αλέξανδρος Σαμαράς φωτογραφίζεται στο γραφείο του, στο κέντρο της Αθήνας. © Ιωάννα Ρουφοπούλου
Μέτρο, αρμονία, καλό γούστο
Δύσκολα θα βρει κανείς κάτι που αποκλίνει, κάτι που είναι έκκεντρο, παράταιρο ή άνευ λόγου ύπαρξης στον κόσμο του Αλέξανδρου Σαμαρά. Σε μια πρώτη προσέγγιση θα έλεγε κανείς πως είναι ένας κόσμος μέτρου, αρμονίας, σύνεσης και καλού γούστου. Είναι μια βαθιά, καταγωγική σχέση με ρίζες στην οικογενειακή παράδοση και στην εκπαιδευτική διαδικασία, με την τελευταία να μην τελειώνει ποτέ. «Η επαφή μου με τα ξένα πανεπιστήμια, κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και στην Αγγλία, με έχει καθορίσει σε μεγάλο βαθμό», λέει ο Αλέξανδρος Σαμαράς, απόφοιτος του Κολλεγίου Αθηνών, με μεταπτυχιακά στο Χάρβαρντ. Όταν άνοιξε το δικό του αρχιτεκτονικό γραφείο «Αλέξανδρος Κ. Σαμαράς και Συνεργάτες», είχε ήδη επαγγελματική εμπειρία σε γραφεία του εξωτερικού και διαρκή επαφή με την ακαδημαϊκή κοινότητα. Είναι μια σχέση διαρκούς μαθητείας και αλληλεπίδρασης που δεν τελείωσε ποτέ.
«Στο Χάρβαρντ διδασκόμαστε πως ο αρχιτέκτων είναι ο εμψυχωτής, ο διευθυντής ορχήστρας», λέει υπονοώντας την ομάδα, την κοινωνία, την αρχιτεκτονική στον αντίποδα των μεγάλων σταρ. Στη βαθιά, εξομολογητική του κατάθεση στο βιβλίο, αλλά και στην κατ’ ιδίαν συνομιλία, ο Αλέξανδρος Σαμαράς μοιάζει να θέλει να συγκεράσει την αγάπη για την Ελλάδα, τον τόπο, τις παραδόσεις και τους ανθρώπους της με την αγάπη για την οικουμενικότητα, για τα ανοικτά πνεύματα του κόσμου, για ό,τι παράγει ο ανθρώπινος νους υπέρ της προόδου. Σε αυτό το μεταίχμιο, η δική του αρχιτεκτονική κοσμοθεωρία εδράζεται εν πολλοίς στο genius loci, είναι μια αρχιτεκτονική προσέγγιση που απαντά σε κάθε θέμα με μια εξαρχής θεώρηση, κάτι που στον πρόλογο του βιβλίου ο καθηγητής Γιώργος Πανέτσος χαρακτηρίζει ως μια συμβολή χωρίς εγωισμό. «Τα έργα του ανταποκρίνονται στις συνθήκες, έλκουν από μια εντυπωσιακή γνώση αρχιτεκτονικής και σωρευμένης εμπειρίας, αυτό που ο ίδιος περιγράφει, χωρίς έπαρση, ως “παραδόσεις”».
Η αγάπη για την Ελλάδα
Με βαθιά συναίσθηση της οικογενειακής καταγωγής, τόσο από την πλευρά του πατέρα όσο και από την πλευρά της μητέρας, ο Αλέξανδρος Σαμαράς και ο αδελφός του, πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς, μεγαλώνουν με την αγάπη της Ελλάδας. Είναι κάτι που έρχεται και επανέρχεται στη συζήτησή μας. Ο πατέρας Κώστας Σαμαράς, με καταγωγή από την Πύλο, υπήρξε κορυφαίος καρδιολόγος. Υπήρξε πρότυπο προσωπικής και κοινωνικής ανέλιξης. Η μητέρα Λένα Ζάννα, γεννημένη στη Θεσσαλονίκη, ανήκε στην οικογένεια των Ζάννα-Δέλτα-Μπενάκη, στην καρδιά της εθνικής ευεργεσίας και πνευματικής προσφοράς. Υπάρχει ένα συνεχές, ιδιότητα που υπογραμμίζει στον πρόλογό του στο βιβλίο και ο καθηγητής Peter G. Rowe, με τη μακρά εμπειρία και προσφορά στο Χάρβαρντ. Εξαίρει τη συμφιλίωση του παλαιού με το νέο, που πηγάζει από την κατανόηση του παρελθόντος και των συνθηκών που προκύπτουν.
Ο Αλέξανδρος Σαμαράς έχει επιλέξει ορισμένα από τα έργα του να ανθολογηθούν σε αυτό το βιβλίο, που μπορεί να ενδιαφέρει τόσο όσους αρχιτέκτονες χτίζουν όσο και όσους μελετούν. Είναι μια εξελικτική πορεία ενηλικίωσης και αφύπνισης. «Η συγγραφή ενός βιβλίου σε βοηθάει», λέει. «Σε οδηγεί στο επόμενο βήμα, καθώς η ανασκόπηση της έως τώρα πορείας σου σου δίνει απαντήσεις και για το αύριο». Αρχιτέκτων πολλών ιδιωτικών οικιών στα βόρεια προάστια και σε νησιά, καθώς και κτιρίων καταστημάτων, τραπεζών και γραφείων στην Αθήνα και στον Πειραιά (όπως τα κεντρικά της Raycap στο Μαρούσι), αλλά και κτιρίων με κοινωφελείς δραστηριότητες (όπως το Μπενάκειον Παιδικόν Ίδρυμα Κηφισιάς), εκπαιδευτηρίων, μνημείων, ιδιωτικών μουσείων, τουριστικών συγκροτημάτων και εκθετηρίων αυτοκινήτων, ο Αλέξανδρος Σαμαράς συνεχίζει να εξετάζει κάθε κτίριο σύμφωνα με την ειδική συνθήκη του τόπου. Η πεζογέφυρα στη λεωφόρο Κηφισίας, που ήταν αίτημα της κοινωνίας μετά το τραγικό συμβάν με θανατηφόρο τροχαίο, εισήγαγε στην Ελλάδα έναν νέο τύπο παρέμβασης στον δημόσιο χώρο.
Αποκατάσταση διατηρητέου σπιτιού στη Μυτιλήνη, με θέα στο λιμάνι του νησιού. Η πισίνα λειτουργεί ως belvedere.
Ταξιδεύοντας
Ο ίδιος επισημαίνει την παιδαγωγική επίδραση που είχαν τα ταξίδια –που από νωρίς έκανε σε όλο τον κόσμο– στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, όπως και τη συνεκτική συμβολή της αγαπημένης του οικογένειας. Αυτή η ανάγκη να είναι κοντά στον πυρήνα, με την ταυτόχρονη ανάγκη για νέα γνώση και νέες συνθέσεις είναι διαρκώς παρούσες στη σκέψη του. Στη συζήτησή μας υπογραμμίζει συχνά ότι η αναφορά στην παράδοση δεν έχει να κάνει με την επανάληψη του παρελθόντος, αλλά με αυτό που έχει αξία, με αυτό που ο χρόνος κληροδότησε ως κάτι από μόνο του σημαντικό και που αξίζει να μεταβολιστεί σε κάτι νέο. «Ακολουθεί την επαγωγική σκέψη», λέει, «την προοπτική στο μέλλον, προκαλεί τη νέα σύνθεση, οδηγεί σε αυτό που θα γεννηθεί». Εμμένει στον ελληνικό τρόπο σκέψης, με τη λογική αλληλουχία, κάτι που είναι κεντρικό στην αρχιτεκτονική του σκέψη.
Με αυτό το βιβλίο, ο Αλέξανδρος Σαμαράς αισθάνθηκε την επιθυμία μιας ενδοσκόπησης, ανακεφαλαίωσης και επανεκκίνησης. Σε μια περίοδο που μια σειρά από ενδιαφέροντα έργα είναι σε εξέλιξη από το αρχιτεκτονικό γραφείο του. Το νέο δημαρχιακό μέγαρο της Παιανίας (δωρεά μεγάλου ευεργέτη), η νέα πρόσοψη του αεροδρομίου της Σαντορίνης, νέο κτίριο ΟΤΕ στην Αγία Παρασκευή, ιδιωτικές κατοικίες στο Ψυχικό και στην Κρήτη και κάτι σπουδαίο για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας: η αποκατάσταση του διατηρητέου νεοκλασικού κτιρίου στη συμβολή των οδών Βουλής και Κολοκοτρώνη, το οποίο θα μετατραπεί σε ξενοδοχείο μπουτίκ. Η μελέτη εγκρίθηκε από την αρμόδια επιτροπή του Υπουργείου Πολιτισμού. «Το κτίριο έχει θαυμάσιες οροφογραφίες», λέει ο Αλέξανδρος Σαμαράς. «Θα είναι ένα κόσμημα για την Αθήνα». ■