Αν γράψω «Περισσός», οι περισσότεροι από εσάς θα σκεφτούν «ΚΚΕ». Η συλλογική μνήμη συνδέει, καλώς ή κακώς, περιοχές με τοπόσημα για να τις αναγνωρίζει ή να τις παραγνωρίζει. Για τους περισσότερους, η Αθήνα είναι η Ακρόπολη, η Θεσσαλονίκη ο Λευκός Πύργος, ο Πειραιάς σημαίνει Λιμάνι και ο Κορυδαλλός μάλλον δεν φέρνει στον νου τον Κατσιλέρα με το ραβδωτό φτέρωμά του και το δυνατό κελάηδισμα ούτε τη μάχη του Θησέα με τον Προκρούστη, που η μυθολογία θέλει να έλαβε χώρα στους πρόποδες του όρους Αιγάλεω. Κάπως έτσι –και όχι άδικα– στη μνήμη των περισσοτέρων ο Περισσός είναι συνδεδεμένος με ένα πολιτικό τοπόσημο, αν και οι βέροι Περισσιώτες επιμένουν ότι το Σπίτι του Λαού είναι χτισμένο στα όρια της περιοχής τους με τον υπόλοιπο Δήμο της Νέας Ιωνίας. Υπάρχει Περισσός μετά το ΚΚΕ;
Με αυτές τις σκέψεις βρέθηκα στην καρδιά του Περισσού, στην εκκλησία της Αγίας Αναστασίας, ένα μεσημέρι Κυριακής. Παραδόξως, οι Περισσιώτες χωρίζουν τις γειτονιές με βάση τις εκκλησίες και την αρίθμηση των σχολείων, αλλά και με εκείνα τα καταστήματα, συνήθως φαγητού, που επιβιώνουν κόντρα στην εποχή, όπως η οικογενειακή πιτσαρία «Moulin Rouge» που σερβίρει από το 1972 ιταλικές λιχουδιές με γαλλική φινέτσα σε μια περιοχή με μεγάλη προσφυγική ιστορία. «Moulin Rouge» λοιπόν στον Περισσό και όχι μόνο, καθώς από ένα μπαλκόνι απέναντι από την Αγία Αναστασία ακούγονται βαριά λαϊκά της καψούρας με ένα ηχοσύστημα στημένο για εξωτερικές μεταδόσεις.
«Νέα Σπάρτη»
Θα ήταν ωστόσο λάθος να βλέπαμε την ανάπτυξη του Περισσού ξέχωρα από την ίδια τη Νέα Ιωνία στην οποία ανήκει χωροταξικά και αυτοδιοικητικά. Ως ημέρα ίδρυσης της Νέας Ιωνίας λογίζεται η 27η Ιουνίου 1923, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο «Τα πρώτα σχολεία των προσφύγων» των Χάρη Σαπουντζάκη και Μάκη Λυκούδη. Ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο ιερέας Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου ανέβηκαν σε μια εξέδρα που είχε στηθεί λίγο βορειότερα από τον σταθμό του ηλεκτρικού Πευκάκια, για την τελετή θεμελίωσης. Εκεί έγινε το εξής επεισόδιο: ο ιερέας πρότεινε το όνομα «Νέα Σπάρτη», καθώς οι περισσότεροι πρόσφυγες ήταν Σπαρταλήδες, προέρχονταν από τη Σπάρτη της Μικράς Ασίας, η οποία ήταν πρωτεύουσα της Πισιδίας, της σημερινής Αττάλειας. Μάλλον για λόγους διπλωματικούς ο Πλαστήρας πρότεινε το «Νέα Πισιδία», το οποίο ελάχιστοι πια θυμούνται. Η Ιωνία ήρθε αργότερα, όταν στην περιοχή κατέφθασαν και πρόσφυγες από τη Σμύρνη.
Η αποκατεστημένη βαμβακουργία αριστερά και στο κέντρο «Τα Πέτρινα» της Φρειδερίκης. Δεξιά, λεπτομέρεια εικαστικής παρέμβασης στα Πέτρινα. ΦΩΤ.ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
Στην Κολοκοτρώνη, που αλλάζει σε Αιμιλιανού Γρεβεών, παρατάσσονται λογιών λογιών καταστήματα που διατηρούν το χρώμα μιας αυθεντικά λαϊκής γειτονιάς. Η πραγματική όμως ομορφιά του Περισσού είναι στους μικρούς δρόμους που διακλαδώνονται σε μικρότερα τετράγωνα, τρίγωνα και πολύγωνα, στα σχήματα της ελληνικής πολεοδομίας. Στη Μοσχονησίων, τη Σινώπης, τη Μπιζανομάχων, στη Θράκης και στη Ψαρών, αλλά βεβαίως και στην οδό Ελλησπόντου, την Ινεπόλεως και Σαφραμπόλεως, στην Τραπεζούντος και τη Γραβιάς, ο σύγχρονος flaneur θα βρει μικρά διαμάντια λαϊκής αρχιτεκτονικής βγαλμένα από ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου. Βαμμένες στο χρώμα της ώχρας ή σε έντονο γαλάζιο, λαδί, σκούρο γκρι ή λευκό, σώζονται ακόμη προσφυγικές κατοικίες με κεραμοσκεπές από γαλλικού ή βυζαντινού τύπου κεραμίδι και τοίχους από οπλισμένο σκυρόδεμα, μια καινοτομία της εποχής. Οι αυλές τους είναι χρωματισμένες από ζωηρές λεμονιές και νεραντζιές, γλάστρες και ζαρντινιέρες στολίζουν τα πεζοδρόμια και μια παρέα προετοιμάζει μια ντελικάτη ψησταριά για τους μεσημεριανούς μεζέδες.
Οι προσφυγικές κατοικίες οικοδομήθηκαν από την Εταιρεία Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) μετά το 1924 και, λόγω των αναγκών, δόθηκε προτεραιότητα στην κατασκευή στέγης παρά σε υποδομές όπως στους ελεύθερους χώρους, κάτι από το οποίο είναι εμφανές ότι πάσχουν ο Περισσός και οι γύρω περιοχές. Τα προσφυγικά ήταν τετρακατοικίες ή διπλοκατοικίες, δηλαδή με δύο πατώματα, και είτε δύο διαμερίσματα ή ένα σε κάθε πάτωμα, που φιλοξενούσαν τις οικογένειες των προσφύγων.
Το όνομα του Περισσού σύμφωνα με μια εκδοχή, προέρχεται από τα νερά του αδριάνειου υδραγωγείου που λόγω κακής συντήρησης και κλίσης «επερίσσευαν», ήταν νερά «εκ περισσού», ενώ για άλλους πρόκειται για αναφορά στον αρχαίο ποταμό Περσό, τον Ποδονίφτη.
Το νερό ήταν το στοιχείο που συνετέλεσε στη μετατροπή της περιοχής σε βιομηχανική και βιοτεχνική, καθώς ο Νικόλαος Κυρκίνης, ένας ισχυρός βιομήχανος της εποχής, έστησε το 1919 πλυντήριο της «Ελληνικής Εριουργίας Α.Ε.» (με έδρα στα Πατήσια) στο ρέμα του Περισσού, που τότε ήταν εμφανές στη σημερινή λεωφόρο Ηρακλείου. Στην περιοχή χτίζεται αργότερα η «Ελληνική Μεταξουργία Α.Ε.» και μια μονάδα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος για τη λειτουργία της, η «Ηλεκτροβιομηχανική Α.Ε.». Τα εργοστάσια γεμίζουν με εργατικό δυναμικό από τους πρόσφυγες που διαμένουν στην περιοχή, οι οποίοι σε συνεργασία με γηγενείς επιχειρηματίες και με ευνοϊκούς όρους της (ΕΑΠ) δημιουργούν στην Ελευθερούπολη, μια βιοτεχνική μονάδα ταπητουργίας που εξάγει ποιοτικά χαλιά σε Αμερική και Ευρώπη. Το Κραχ όμως του 1929 «χτυπάει» και το ελληνικό εργοστάσιο, που χρεοκοπεί.
Από τη δεκαετία του ’50 έως και το ’80 η Νέα Ιωνία μετατρέπεται σε κλωστοϋφαντουργικό κέντρο και ο Περισσός αναπτύσσεται σε μια μικρή πολιτεία μετά το ’40, με τη βοήθεια της εσωτερικής μετανάστευσης. Για την πορεία των εργοστασίων, πολλά από τα οποία ερήμωσαν και καταστράφηκαν, έχει γράψει εκτενώς η αρχαιολόγος Ολγα Βογιατζόγλου, η οποία υπογράφει και την έκδοση «Η βιομηχανική κληρονομιά της Νέας Ιωνίας» του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.
Ο σταθμός του ηλεκτρικού ακολουθεί τις αρχιτεκτονικές γραμμές της ρωσικής πρωτοπορίας, σε μια ακούσια συγγένεια με το Σπίτι του Λαού του ΚΚΕ που διακρίνεται πίσω και χτίστηκε στη θέση ενός εργοστασίου μεταξουργίας.ΦΩΤ.ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
«Τα Πέτρινα» της Φρειδερίκης και ο Τάκης Σινόπουλος
Η ιστορία του Περισσού κρύβει μέσα της τις ιστορίες των προσφύγων του ’22, της εσωτερικής μετακίνησης πληθυσμών από την περιφέρεια στα αστικά κέντρα –στη Νέα Ιωνία υπάρχει μια δραστήρια Ενωση Κρητών– και της βιομηχανικής κληρονομιάς. Πολλά από τα εργοστάσια της περιοχής, έκλεισαν, ερήμωσαν, άλλα κατεδαφίστηκαν και άλλα αποκαταστάθηκαν, όπως η παλιά «Βαμβακουργία» που σήμερα στεγάζει ένα σύγχρονο σούπερ μάρκετ και καταστήματα.
Εχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι στον Περισσό έγινε η τελευταία αποκατάσταση προσφύγων τη δεκαετία του ’50, σε μια πραγματικά ζηλευτή σειρά κατοικιών. Πρόκειται για «Τα Πέτρινα», έναν από τους δύο οικισμούς που δημιουργήθηκαν με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης για να στεγάσουν τους πρόσφυγες που μέχρι τότε διέμεναν στην παραγκούπολη του Ασυρμάτου κάτω από τον λόφο του Φιλοπάππου.
Ο ένας οικισμός χτίστηκε στα Πετράλωνα και ο άλλος στον Περισσό, κοντά στο Δημοτικό Στάδιο της Νέας Ιωνίας, και ακόμη και σήμερα μοιάζει με ένα πετρόκτιστο «χωριό» χτισμένο μέσα σε μια πόλη. Ανακουφιστικά παράταιρο. Οι παλιοί στην περιοχή θα θυμούνται ακόμη τις τοπικές εφημερίδες που μετέφεραν τα νέα της Νέας Ιωνίας και της Αθήνας στους κατοίκους. Μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο θα δείξει ότι το ενδιαφέρον για τα τοπικά είναι ακόμη ζωντανό έστω και αν το χαρτί έχει μεταφερθεί στην οθόνη. Το ίδιο συμβαίνει με τα έθιμα και τις παραδόσεις και αυτό εξηγεί την ύπαρξη δραστήριων συλλόγων και ενώσεων, όπως ο Ιωνικός Σύνδεσμος ή η Ενωση Σπάρτης Μικράς Ασίας αλλά και το Κέντρο Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού. Και μπορεί η Νέα Ιωνία να μερακλώνει με Στέλιο Καζαντζίδη, στον Περισσό όμως έζησε ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος. Αξίζει μια βόλτα στο σπίτι του.