Στους προβληματισμούς για την κατάλληλη συγκρότηση των επετειακών εκδηλώσεων του 1821 προέχουν τα ιστορικά, πολιτικά και πολεμικά γεγονότα. Οπως τονίζει ο Ν. Βατόπουλος («Καθημερινή» 9.11.2019, Ενα «1821» και για την Αθήνα), οι εμπειρίες του παρελθόντος πρέπει να αντανακλώνται στο μέλλον και μάλιστα στο μέλλον της ελληνικής πρωτεύουσας, το οποίο δεν νοείται χωρίς ιστορική νοηματοδότηση και ανάδειξη του ιστορικού αποτυπώματος της πόλης. Ενα σημαντικό αλλά παραμελημένο τέτοιο επίτευγμα αποτελεί η επαναστατημένη Αθήνα κατά την περίοδο 1822-1826. Η επανάσταση στη μικρή Αθήνα ξεσπά με κάποια καθυστέρηση την 25η Απριλίου 1821. Οι Αθηναίοι άοπλοι και απόλεμοι, έχουν ήδη μεριμνήσει και ζητήσει τη συνδρομή των ενόπλων και εμπειροπόλεμων χωρικών της Αττικής, οι οποίοι σπεύδουν αυτή την ημέρα να εισβάλουν και να καταδιώξουν τους κατακτητές, οι οποίοι πολιορκούνται στην Ακρόπολη. Η πλήρης απελευθέρωση της Αθήνας θα έρθει έναν χρόνο αργότερα, την 10η Ιουνίου 1822.
Οι Αθηναίοι ελεύθεροι πλέον θα ζήσουν μια δημιουργική τετραετία 1822-1826, έως ότου ο πορθητής του Μεσολογγίου Κιουταχής πασάς θα πολιορκήσει την Ακρόπολη στις 3.8.1826 και θα την καταλάβει στις 25.5.1827.
Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι η περίοδος της αθηναϊκής ελευθερίας χαρακτηρίζεται μια συνεχής εμπόλεμη κατάσταση λόγω των συχνών επιδρομών είτε από τουρκικές στρατιωτικές μονάδες είτε από πλιατσικολογούντες Τούρκους και Τουρκαλβανούς ατάκτους. Επομένως η τετραετία ήταν μια περίοδος της «ένοπλης ειρήνης». Τα επιτεύγματα της τετραετίας είναι εντυπωσιακά: η βασική φροντίδα για τη μόρφωση των παιδιών πρωτοστατούντος πάντοτε του κλήρου, η εισαγωγή της αλληλοδιδασκαλικής μεθόδου, η κοινωνική μέριμνα για την περίθαλψη των χηρών και των ορφανών του Αγώνα ή η απονομή Δικαιοσύνης. Στα 4 μεγάλα τζαμιά και άλλους δημόσιους χώρους στεγάζονται σχολείο επιστημών με βοτανικό κήπο, δημόσια βιβλιοθήκη, βουλευτήριο, αστυνομία, νοσοκομείο, μητροπολιτικός ναός. Διενεργούνται 2 απογραφές πληθυσμού και κτιρίων, επιχειρούνται αρχαιολογικές ανασκαφές, κατεδαφίσεις οικιών για την περισυλλογή αρχαιοτήτων ή για την ανάδειξη δημοσίων χώρων. Λειτουργεί το πρώτο τυπογραφείο από τον Γερμανό φιλέλληνα Στάινχοπ, που εκδίδει την «Εφημερίδα των Αθηνών». Στις παραπάνω πρωτοβουλίες αξιοσημείωτη είναι η συμβολή της «Φιλομούσου Εταιρείας», η οποία είχε ήδη ιδρυθεί με αγγλική συνδρομή το 1813.
Η Αθήνα κατά την Επανάσταση του 1821 ταυτίζεται με το εξέχον παραδοσιακό σύνολο της Πλάκας. Το κράτος έχει φροντίσει με τη σωτήρια επέμβασή του από το 1978 για την προστασία και ανάδειξή της. Στη διαρκή αυτή προσπάθεια συμμετέχει σταθερά και η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η οποία με θέμα την ανάδειξη της τετραετίας της αθηναϊκής ελευθερίας προγραμματίζει μαζί με τον Δήμο Αθηναίων μια Ημερίδα την 26η Απριλίου 2021, ήτοι την 200ετή επέτειο της Επανάστασης του 1821 και της αρχής της απελευθέρωσης.
* Ο κ. Γιάννης Μιχαήλ είναι αρχιτέκτων-πολεοδόμος, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.