Η αντιμαχία γύρω από το αν θα έπρεπε ή όχι να γίνει το πολύωρο γύρισμα της «Μικρής τυμπανίστριας» («The Little Drummer Girl»), της τηλεοπτικής σειράς του BBC, στο Σούνιο έχει πια ξεθυμάνει. Ομως το ερώτημα παραμένει. Με ποιες προϋποθέσεις πρέπει να εγκρίνεται η κινηματογράφηση στα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους; Ο ψύχραιμος καθορισμός κριτηρίων επείγει, καθώς η θέσπιση αποτελεσματικών κινήτρων από την πλευρά της κυβέρνησης δικαιολογεί αυξημένες προσδοκίες για περισσότερα κινηματογραφικά και τηλεοπτικά γυρίσματα στην Ελλάδα.
Αν και όλοι συμφωνούν στην αξιοποίηση των αρχαιοτήτων μας με την προσδοκία της ανάπτυξης, η διαφωνία για τον τρόπο οδήγησε πρόσφατα σε ακρότητες. Από τα σχόλια στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέχρι τον γ.γ. Ενημέρωσης και Επικοινωνίας Λευτέρη Κρέτσο να ζητάει την παραίτηση σύσσωμου του ΚΑΣ, εφόσον αληθεύει το ρεπορτάζ ότι υπήρξε μέλος του συμβουλίου που εξέφρασε την άποψη ότι το περιεχόμενο της σειράς δεν συνάδει με τον χώρο. «Δεν είναι δυνατόν σε μια χώρα της Ε.Ε., εν έτει 2018, να γίνονται προσπάθειες να ασκηθεί τέτοιου είδους λογοκρισία ανάλογα με τις καλλιτεχνικές προτιμήσεις του καθενός», είπε χαρακτηριστικά, ενώ το γόητρο του κορυφαίου επιστημονικού συμβουλίου του ΥΠΠΟΑ, υπευθύνου για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, λαβώθηκε και από τα ειρωνικά σχόλια του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα: «Καμιά φορά βεβαίως το ΚΑΣ θα πρέπει να επιτρέπει να γίνονται και γυρίσματα».
Στο μεταξύ, οι αιτήσεις στο ΥΠΠΟΑ πληθαίνουν καθημερινά για τη χορήγηση αδειών κινηματογράφησης αλλά και χρήσης των μνημείων ακόμη και για επιδείξεις μόδας. Σε μια εποχή που όλοι αυτοαναγορεύονται ειδικοί, η «Κ» απευθύνθηκε για το θέμα σε τρεις διακεκριμένους επιστήμονες, που όντως είναι. Την Ελένη Μπάνου, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών, και τους καθηγητές Αρχαιολογίας Πάνο Βαλαβάνη και Νίκο Σταμπολίδη.
ΕΛΕΝΗ ΜΠΑΝΟΥ
Είτε έχουμε αύξηση των αιτημάτων είτε μείωση των κινηματογραφήσεων, τίθεται θέμα δεοντολογίας. Πρέπει να δίνονται τέτοιου είδους μνημεία, ύψιστης σημασίας; Η τετραλογία της Ακροπόλεως –Προπύλαια, Παρθενών, Ερέχθειο, Ναός Αθηνάς Νίκης– αποτελεί το υπέρτατο παγκόσμιο μνημείο. Κάποια μνημεία πρέπει να αποτελούν άβατο. Δεν αναφέρομαι μόνο στην Ακρόπολη, αλλά π.χ. και στη Ροτόντα.
Οι αιτούντες επικαλούνται κάθε φορά την προβολή του μνημείου. Ομως, τα μνημεία δεν έχουν ανάγκη προβολής. Οι σκηνοθέτες έχουν ανάγκη την αίγλη τους. Δεν έχω αντίρρηση να δίνονται για ταινίες εκπαιδευτικού περιεχομένου. Θα συμφωνούσα με μια ταινία ιστορικού περιεχομένου που ζητεί να αξιοποιήσει ως σκηνικό ένα αρχαίο συγκρότημα, ένα βυζαντινό ή ένα μεσαιωνικό χωριό. Ομως, το περιεχόμενο π.χ. της «Μικρής τυμπανίστριας» δεν έχει καμία σχέση με τον αρχαίο κόσμο. Πρέπει, λοιπόν, να κάνουμε έναν διαχωρισμό: Να εξαιρούμε τα ύψιστα μνημεία και να παραχωρούμε τα λιγότερο γνωστά υπό όρους για ταινίες των οποίων το υπόβαθρο συνάδει με αυτά.
Ανάμεσα στα λιγότερο προβεβλημένα μνημεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είναι το μινωικό ανάκτορο των Μαλίων, το Ασκληπιείο της Κω, ο Μυστράς, οι καστροπολιτείες… Στην Αθήνα, το Ολυμπιείο, η Ρωμαϊκή Αγορά, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, η Καπνικαρέα. Συνεπώς, δεν είμαι αντίθετη στην παραχώρηση των μνημείων, αρκεί να υπάρχει όραμα και στρατηγική για τη χρήση τους.
Υπό προϋποθέσεις, δεν θα είχα αντίρρηση και για παραχωρήσεις σε επιδείξεις μόδας, σε φεστιβάλ και εκδηλώσεις. Ως εφορεία, είχαμε αντιπροτείνει στον οίκο Gucci, που ζήτησε το 2017 την Ακρόπολη, να χρησιμοποιήσει το Ηρώδειο ή τον αύλειο χώρο του. Αρνήθηκε. Οι αιτούντες πρέπει να σέβονται τα μνημεία. Εξάλλου, τα πολυπληθή συνεργεία των 120 και 150 ατόμων επιβαρύνουν τους αρχαιολογικούς χώρους. Είναι σαν μικρός στρατός που δεν μπορείς να ελέγξεις. Ολοι θέλουμε να βοηθήσουμε τη χώρα, να συμβάλουμε στην ανάπτυξη, αλλά με πρόγραμμα και πολιτική. Η Ελλάδα να αποτελέσει σκηνικό για νέες ταινίες, αλλά υπό προϋποθέσεις. Πρέπει να αποκτήσουμε ως λαός την αυτοπεποίθηση που θα μας επιτρέπει να λέμε και «όχι». Την τεκμηριωμένη άρνηση οι Δυτικοευρωπαίοι τη σέβονται.
Η κ. Ελένη Μπάνου είναι προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ακρόπολης.
ΝΙΚΟΣ ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ
Η παραχώρηση των μνημείων για κινηματογραφικές παραγωγές, επιδείξεις μόδας και άλλες δραστηριότητες είναι ζήτημα πολυσυζητημένο το τελευταίο χρονικό διάστημα, με αφορμή κάποιες γνωμοδοτήσεις του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, του αρμοδίου, σύμφωνα με τον νόμο, οργάνου για γνωμοδότηση και ουσιαστική συζήτηση και προστασία του κύρους των αποφάσεων του υπουργείου Πολιτισμού.
Η γνωμοδότηση του συμβουλίου, το οποίο αποτελείται από 17 μέλη διαφορετικών ειδικοτήτων (αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, πολεοδόμοι κάθε βαθμίδας γνώσης, καθηγητές πανεπιστημίων, πολυτεχνείων, γενικοί διευθυντές του ΥΠΠΟ) και είναι κατά τεκμήριο και η συνισταμένη απόψεων κατόπιν συζητήσεων με επιστημονικά, νομικά, κοινωνικά κ.ά. κριτήρια, συμβαδίζει εκάστοτε ανάμεσα στα άλλα και με την εποχή μέσα στην οποία καλείται κάθε μέλος να ζυγίζει και να κρίνει τα πράγματα.
Αλλιώς αποφάσιζε ενδεχομένως το 1980 με νόμο του 1932 και διαφορετικά σήμερα με τον νόμο 3028… του 2002. Τα λέω αυτά για να καταλήξω ότι κάθε φορά, κάθε θέμα παραχώρησης θα πρέπει να εξετάζεται ad hoc (κατά περίπτωση), αφού τα μέλη του ΚΑΣ γνωρίζουν το ζητούμενο μνημείο και την παραγωγή που πρόκειται να γυριστεί με φόντο, πέριξ, έξω ή και εντός του (για το εντός του αναφέρομαι κυρίως σε νεότερα μνημεία, συγκροτήματα όπως λ.χ. κάστρα κ.λπ.).
Η γνώση για το περιεχόμενο μιας κινηματογραφικής ταινίας λ.χ. δεν πρέπει να σχετίζεται με την παρέμβαση στη συγγραφική ή καλλιτεχνική βούληση και έκφραση, αλλά με το αν το περιεχόμενό της συνάδει ή απάδει προς το εκάστοτε μνημείο, με τη βλάβη που μπορεί να προκαλέσουν εξοπλισμοί, απροσεξίες κ.ά., γεγονός που συνδέεται και με το κύρος, την τεχνογνωσία, την εμπειρία του αιτούντος ατόμου, οργανισμού, εταιρείας κ.λπ. Το ίδιο ισχύει και για τις επιδείξεις μόδας. Οι μουσικές εκδηλώσεις είναι πιο συνηθισμένες και δεν θα τις συζητήσω εδώ.
Ομως, όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν κρινόμενοι και κρίνοντες να έχουν «ανοικτά τα χαρτιά τους», και για τους κρίνοντες, που έχουν και την τελική απόφαση, θα ήθελα να πω εδώ ότι η επιστήμη θα ήταν καλό να συνδυάζεται με ευρεία γνώση, με διαχειριστική γνώση και κυρίως με κοινωνική ευαισθησία, με ευρύ πνεύμα, με «κοσμόραμα»…
Ο κ. Νίκος Σταμπολίδης είναι καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, διευθυντής του Μουσείου Kυκλαδικής Τέχνης.
ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ
Η διάκριση μεταξύ χρήσης και κατάχρησης είναι ζήτημα προθέσεως και ορίων. Οι σύγχρονοι σκηνοθέτες και σχεδιαστές μόδας χρησιμοποιούν τα μνημεία ως σκηνογραφία στις παραστάσεις τους. Ποιες είναι όμως οι προθέσεις τους; Πλησιάζουν τα μνημεία με σεβασμό και κατάνυξη ή μήπως μόνο με χρησιμοθηρία και αλαζονεία; Οι διαφορές είναι λεπτές και τα όρια των προθέσεων των ανθρώπων δυσδιάγνωστα.
Τα μνημεία είναι ουδέτερα και λαμβάνουν την αξία που τους δίνει κάθε κοινωνία: Αυτή που τα έφτιαξε τα δόξασε και τη δόξασαν. Ακολούθησαν άλλες που τα βανδάλισαν, τα έκλεψαν, τα έκαναν ασβέστη. Στη δική μας περίοδο και στον δικό μας τόπο δέχονται σεβασμό και φροντίδα. Αλλού βανδαλίζονται. Ακόμη και σήμερα.
Τα μνημεία, αν και από πέτρα, είναι εξαιρετικά ευαίσθητα. Και η κάθε κατάχρηση μπορεί να τα απαξιώσει και να τους στερήσει την αδιόρατη αύρα που εμπεριέχουν. Αν οι σύγχρονες εμπορικές χρήσεις πολλαπλασιαστούν, δεν είναι δύσκολο να χαθεί η ακτινοβολία τους και όλοι να τα αντιμετωπίζουμε αδιάφορα: Ως ένα ντεκόρ της καθημερινής ζωής μας. Χωρίς να διαφέρουν σε τίποτε από τις χιλιάδες εικόνες που περνούν κάθε μέρα μπροστά από τα μάτια μας.
Οι αρχαιολόγοι, που εύκολα κατηγορούνται, είναι οι μόνοι ειδικοί που μπορούν κάθε φορά να κρίνουν και να επιτρέψουν τη χρήση τους. Είναι οι μόνοι που τα έχουν σπουδάσει, που γνωρίζουν καλά την ουσία τους, που έχουν ορκιστεί εκ του επαγγέλματός τους να προφυλάσσουν την υλική και άυλη αξία τους. Οι αρχαιολόγοι είναι αυτοί που, τις περιόδους της τουριστικής ανάπτυξης και της ανεξέλεγκτης οικοδόμησης, έσωσαν τα νησιά, προστάτεψαν παραδοσιακούς οικισμούς, έβαλαν φραγμούς στην ασυδοσία εις βάρος του δημόσιου χώρου. Τότε τους λιθοβολούσαν (μερικούς κυριολεκτικά). Σήμερα τους ανακηρύσσουν επίτιμους δημότες.
Ο κ. Πάνος Βαλαβάνης είναι καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.