Το Α’ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας
[Σημείωση: Από το επόμενο ιστορικό μας άρθρο θα ξεκινήσουμε, συν Θεώ, την εξιστόρηση σπουδαίων γεγονότων που αφορά στη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή-Μεσαιωνική, Θεσσαλία]
Από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα
Το αρχαίο θέατρο της Λάρισας84: Η χρονιά σταθμός για την αποκάλυψη του Αρχαίου Θεάτρου ήταν το 1990, όταν αποφασίστηκαν απαλλοτριώσεις οικημάτων στη νότια πλευρά του λόφου του Φρουρίου της πόλης. Μέχρι εκείνη τη χρονιά γνωρίζαμε μόνο ένα τμήμα των κερκίδων του θεάτρου. Οι παλιότεροι θυμόμαστε το μικρό κομμάτι του θεάτρου που βλέπαμε ανηφορίζοντας την οδό Παπαναστασίου (Βασιλίσσης Σοφίας) στο δρόμο για το φρούριο και τον Άγιο Αχίλλιο. Όμως επιτέλους το όνειρο πολλών Λαρισαίων για την αποκάλυψη του θεάτρου, ξεκινώντας δειλά-δειλά, από τις αρχές της δεκαετίας του 80 παίρνει σάρκα και οστά. Έτσι σήμερα αποκαλύφθηκε σχεδόν πλήρως χάρις στις προσπάθειες Περιφέρειας, πρώην Νομαρχίας, Δήμου και κυρίως των αρχαιολόγων της πόλης. Μετά τις κατεδαφίσεις κατοικιών, καταστημάτων, του ρολογιού της πόλης και του παλιού επισκοπείου, ο δρόμος για τους αρχαιολόγους άνοιξε διάπλατα. Σήμερα έχει αποκαλυφθεί το κυρίως θέατρο, το διάζωμα, η ορχήστρα, η σκηνή και το μεγαλύτερο μέρος των δύο παρόδων, κυρίως δε της ανατολικής. Το θέατρο συνδέεται με τη λατρεία του θεού Διονύσου και τη «διδασκαλία» θεατρικών παραστάσεων και μουσικών αγώνων. Επίσης στο χώρο του θεάτρου συγκαλούνταν οι συνεδριάσεις του Κοινού των Θεσσαλών (3ος, 2ος π.Χ. αιώνες) και της Αγοράς, που ήταν κάτι ανάλογο με την Εκκλησία του Δήμου των Αθηναίων. Αυτό αποδεικνύεται από το βωμό του Διονύσου που βρέθηκε εκεί καθώς και τα χαραγμένα ονόματα των διαφόρων αντιπροσώπων που βρέθηκαν στα μάρμαρα των κερκίδων (δείγμα της «μονιμότητας» των μη δημοκρατικά διορισμένων αντιπροσώπων). Γύρω στο 100 π.Χ. μετατράπηκε απ’ τους Ρωμαίους κατακτητές σε αρένα για μονομαχίες, θηριομαχίες, εορταστικές εκδηλώσεις, κ.ά. Για τις ανάγκες όμως των Λαρισαίων χτίστηκε την ίδια εποχή το μικρότερο β΄ αρχαίο θέατρο. Το Α΄ αρχαίο θέατρο κτίστηκε λίγο πριν από το 250 π.Χ. στα χρόνια του Αντίγονου Γονατά, βασιλιά της Μακεδονίας. Φαίνεται ότι λειτουργούσε μέχρι το 300 μ.Χ. περίπου οπότε και διακόπηκε απότομα και για άγνωστο μέχρις στιγμής λόγο. Πιο πιθανό φαίνεται ότι συνέβαλε στο να περιπέσει σε αχρηστία κάποια βαρβαρική εισβολή. Το θέατρο είναι πολύ μεγάλο για την εποχή του (ελληνιστικά χρόνια), καθώς έχει ακτίνα κοίλου 180 μέτρα και διάμετρο ορχήστρας 25 μέτρα. Ίσως χωρούσε μέχρι και 10.000 θεατές. Κοίλο του θεάτρου (ο χώρος δηλαδή των κερκίδων) ήταν η ίδια η πλαγιά του λόφου, καθώς ο χώρος εξυπηρετούσε τη στήριξη των κερκίδων. Γύρω από την ορχήστρα υπήρχε αποχετευτικός αγωγός για τα νερά της βροχής, ο οποίος περνούσε κάτω από τα θεμέλια της σκηνής. Οι δρόμοι των παρόδων ήταν στρωμένοι με μάρμαρο, ενώ η οδός της δυτικής παρόδου οδηγούσε στο Β΄ θέατρο κι από κει στην έξοδο της πόλης προς την Ολοσσόνα. Ο ανατολικός δρόμος, περνώντας κάτω από τη σύγχρονη Λάρισα, κατευθυνόταν προς την περιοχή της σημερινής Πλατείας Ταχυδρομείου όπου και φαίνεται πως βρίσκονταν τα κυριότερα ιερά της πόλης (ίσως και του Κερδώου Απόλλωνα). Οι πωρόλιθοι, που χρησιμοποιήθηκαν για τα δωμάτια της σκηνής, προέρχονταν από αρχαία λατομεία του Τυρνάβου (Κριτήρι), ενώ τα μαρμάρινα τμήματα που τοποθετήθηκαν αργότερα, στα χρόνια του Οκταβιανού ή του Τιβέριου (28 π.Χ.- 32 μ.Χ.), προέρχονται από αντίστοιχο λατομείο του Καστριού της Αγιάς. Εμείς, δεν έχουμε παρά να ζηλέψουμε τον κύριο Τζαφάλια και τους άλλους ανώνυμους και μη συνεργάτες του αρχαιολόγους διότι «ο πραγματικός αρχαιολόγος με νηφαλιότητα αναζητά το χθες, το ζωντανεύει στο σήμερα και το παραδίδει στο μέλλον, γιατί πιστεύει ότι αυτή η ευλογημένη γη κρύβει στα σπλάχνα της θησαυρούς από ένα ξεχασμένο παρελθόν που δεν ανήκει μόνο σε μας, αλλά και στα παιδιά μας και στα εγγόνια μας» 1.
Το Β’ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας
Μαγεία και θεραπείες στη Θεσσαλία – Εριχθώ: Στη Θεσσαλία γνώρισε μεγάλη ακμή και η μαγεία. Προστάτιδά της ήταν η Εννοδία ή Εκάτη, όπως λεγόταν στα κλασικά – ελληνιστικά χρόνια. Οι πρακτικές της μαγείας αποσκοπούσαν στη γονιμότητα, στη θεραπεία, στη ζωή, στο θάνατο. Η μαγεία συχνά είχε θεραπευτικά χαρακτηριστικά και άλλοτε βλαπτικά. Από τα προϊστορικά χρόνια, έχουν έρθει στο φως σύμβολα γονιμότητας που χρησιμοποιούνταν για θεραπευτικούς σκοπούς (συμπαθητική μαγεία), ενώ από την Κλασική Εποχή κι έπειτα έχουν βρεθεί ομοιώματα, κυρίως μολύβδινα, που παριστάνουν τα θύματα της βλαπτικής μαγείας. Αυτά τα ομοιώματα (καταπασσαλεύσεις), οι μάγοι είτε τα έδεναν με δεσμά ή τα τρυπούσαν και στη συνέχεια τα έθαβαν σε τάφους ή τα πετούσαν σε πηγές ή λίμνες. Άλλη μέθοδος βλαπτικής μαγείας ήταν οι κατάδεσμοι. Επρόκειτο για μικρές πινακίδες, συχνότερα μολύβδινες, χαραγμένες με διάφορα μαγικά ξόρκια και κατάρες που κι αυτές, συνήθως, θάβονταν σε τάφους με σκοπό να μείνουν για πάντα απρόσιτες από περίεργα μάτια, κι έτσι να διαιωνίζεται το κακό. Σε άλλες περιπτώσεις οι κατάδεσμοι αφορούσαν την ερωτική έλξη ατόμου του άλλου φύλου. Στη Θεσσαλία, το μεν Πήλιο θεωρούνταν τόπος θεραπείας, η δε πεδινή ενδοχώρα τόπος γνωστός για τις μαγικές πρακτικές. Η μεγάλη ανάπτυξη της μαγείας στη Θεσσαλία αποδιδόναν στο μύθο της Μήδειας. Σύμφωνα μ’ αυτόν, όταν η Μήδεια διέσχιζε με τον Ιάσονα τη Θεσσαλία, ο σάκος της, που περιείχε διάφορα βότανα, έσπασε σκορπίζοντας τους μαγικούς-θεραπευτικούς σπόρους. Εδώ η μυθική παράδοση απηχεί την ιστορική βεβαιότητα ότι η μαγεία πέρασε στον ελλαδικό χώρο από τους ανατολικούς πολιτισμούς στη Μυκηναϊκή Εποχή και εντεύθεν.
Η πιο γνωστή μάγισσα της Θεσσαλίας ήταν η Εριχθώ, στην οποία αφιέρωσε μεγάλο τμήμα του ποιήματός του ο Λατίνος ποιητής Μάρκος Α. Λουκανός (39 π.Χ.)2. Αυτό τo επικό ποίημα αναφέρεται στον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Πομπήιο και τον Ιούλιο Καίσαρα, έναν πόλεμο που η κρισιμότερη φάση του διεξήχθη στην πεδιάδα της Φαρσάλου. Σύμφωνα με το έπος, ο γιος του Πομπήιου, την παραμονή της κρίσιμης μάχης (48 π.Χ.) συμβουλεύτηκε την Εριχθώ. Η Εριχθώ, σε αντίθεση με άλλους μάγους ή μάντεις, που οδηγούσαν τους ενδιαφερόμενους στον κάτω Κόσμο για να πληροφορηθούν ό,τι ζητούν, φέρνει στον πάνω κόσμο, ανάμεσα στους ζωντανούς, ένα πτώμα που μέσω της νεκρομαντείας το …εμψυχώνει και εκείνο με τη σειρά του προφητεύει για το αποτέλεσμα της μάχης. Βέβαια, από πολλούς ιστορικούς το κείμενο κρίνεται υπερβολικό ή φανταστικό, δείχνει όμως με σαφήνεια την εξάπλωση της μαγείας στο θεσσαλικό χώρο.
Ένας άλλος Ρωμαίος συγγραφέας, ο Λούκιος Απουλήιος, (στο έργο του ,Ο χρυσός γάιδαρος)γράφει για τις πρακτικές της θεσσαλικής μαγείας και ιατρικής. Ας μην ξεχνάμε ότι κατά την Αρχαιότητα η ιατρική και η μαγεία, μέσω της βοτανικής ήταν πολύ κοντά. Θα λέγαμε ότι η επιστήμη σε πολλές των περιπτώσεων επικάλυπτε τη δεισιδαιμονία και αντιστρόφως. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Ιπποκράτης έζησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Λάρισα της Θεσσαλίας, όπου πέθανε και τάφηκε.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Βιβλιογραφία για ολόκληρη τη σειρά των άρθρων περί αρχαίας Θεσσαλίας: Αριστοτέλης, «Θεσσαλών Πολιτεία», αποσπάσματα Όμηρος , «Ιλιάς» Θουκυδίδης, «Ιστορία», Ηρόδοτος, «Μούσαι», Τίτος Λίβιος, Ιστορία, Στράβων: Γεωγραφικά, Ησίοδος, «Άπαντα», μεταφρ. / σχόλια Π. Λεκατσάς, Εκδ. Ζαχαρόπουλος, βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, 55, Πλούταρχος: «Ηθικά» Πλούταρχος, Πύρρος, Διόδωρος, «Βιβλιοθήκη ΙΣΤ΄», Αρριανός, Αλεξάνδρου ανάβασις Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι, «Πελοπίδας- Αλέξανδρος», Marcus Annaeus Lucanus, Pharsalia Απολλώνιος ο Ρόδιος: «Έργα», Αργοναυτικά, Ξενοφών, Ελληνικά, Δ΄ Ε΄ τόμος α΄, μτφ. Γ. Ράπτης, εκδ. Ζήτρος 2006, Ξενοφών, Ελληνικά, Δ΄ Ε΄ τόμος β΄ , μτφ. Γ. Ράπτης, εκδ. Ζήτρος 2006 Ξενοφών, Ελληνικά, ΣΤ΄ Ζ΄ τόμος α΄, μτφ. Γ. Ράπτης, εκδ. Ζήτρος 2006, Παυσανίας, Ηλιακά, εκδόσεις «Πάπυρος», Θεόφραστος, Περί φυτών ιστοριών, Κλαύδιος Αιλιανός, Ποικίλη ιστορία, «Τα θεττταλικά Τέμπη», Ισοκράτης, Περί ειρήνης ή συμμαχικός, Ισοκράτης, Επιστολαί, Τω Φιλίππω, Πλάτων, Μένων, Αισχύλος, Αποσπάσματα, μτφ. Τ. Ρούσσος, «Κάκτος, Οι Έλληνες» ‘92 , Ευριπίδης, «Εκάβη», «Ηλέκτρα», « Ελένη» «Άλκηστις», μτφ. Θ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, 2007, Σόλων, Αλκαίος, Θέογνις, Βακχυλίδης: Λυρική ποίηση β΄ τόμος μτφ. Ι. Μπάρμπας, εκδ. Ζήτρος, 2000, Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, μτφ. Κ. Βάρναλης, εκδ. «Φέξη» 1910, Corneli Nepotis: “Vitae” E. O. Winstedt OXFORD 1971 XVI “Pelopidas”, Πολύβιος, Καθολική Ιστορία Πίνδαρος, Πυθιονίκες, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, βιβλία 1-7, γ΄ εκδ., ΔΟΛ, «Ιστορία των Ελλήνων» Εκδόσεις «Δομή», τόμοι 1-5, «Δομή» 2006, «Ελλάδα, ιστορία, οικονομία » Εκδ. «Δομή», Τ. 17, «Ν. Λάρισας» 2007, «Πάπυρος- Λαρούς, Μπριτάννικα», εγκυκλοπαίδεια β΄ εκδ. 2007, «Δομή pocket» εγκυκλοπαίδεια έκδοση 2005, Ι. Κακριδή, Ελληνική Μυθολογία, τ. 2,3 , Εκδοτική Αθηνών, 1988, «Μεγάλη ελληνική εγκυκλοπαίδεια- Π. Δρανδάκης», εκδ. Φοίνιξ, «Ήλιος», εγκυκλοπαίδεια Χ. Παπαγεωργίου, Αθήναι, «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», τόμοι Α΄- Ε΄, Εκδοτική Αθηνών 1976, Θεσσαλικό Ημερολόγιο», εκδότης Κώστας Σπανός τόμος 4, 1983, τόμος 10, 1983, τόμος 7, 1983, τόμοι 11-14, 1986, τόμοι 30-35, 1997-8, «Ελευθερία» εφημερίδα Λάρισας : ένθετο «Πολιτισμός» Ιαν., Φεβρ., Μάρτ. 2007, άρθρα: Ελένη Μαράντου, Α. Τζαφάλιας, Ι. Τουφεξής, «Ελευθερία» εφημερίδα Λάρισας : άρθρο Αχ. Μπατζαλέξη: Αφιέρωμα στα ευρήματα στα Φάρσαλα. 15/11/2006, Π.Α.Ε. : Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας: 1899,1915, Α.Δ. : Αρχαιολογικό Δελτίο: 1960, 61, 65, 66, 68, Philippson A., “ Thessalien und Epirus” , Berlin 1897, H. D. Westlake, μτφ. Ελ. Σωτηρίου, « Η Θεσσαλία τον 4ο π.Χ. αιώνα» Θεσσαλικό Ημερολόγιο 34 (1998) 32-48 και 35 (1999) 48-68, J. J. Bjornstahl, μτφ. Μεσεβρινός Θεσσαλονίκη «Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779» Ελληνοσκανδιναυική Βιβλιοθήκη 6. «Τα τετράδια του Ρήγα» 1979, H. Hansen, Early civilisation in Thessaly, 1933, E. Kirsten, Fr. Stahlin, Das Hellenische Thessalien, 1924, Seltman, Greek coins, David R. Seare, «Greek coins » V. 1 Europe Seaby London 1978, Eπαμ. Φαρμακίδης, «Η Λάρισα» α΄ έκδοση 1926, β΄ έκδοση «Γνώση» Λάρισα 2001, εισαγωγή, σχόλια, επιμέλεια Κ. Σπανός, Ιωάννης Λεονάρδος, «Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία» α΄ έκδοση Πέστη 1836, β΄ εκδ. «Θετταλός», 1992, εισαγωγή, σχόλια, επιμέλεια Κώστας Σπανός, Ζήσης Παπαδημητρίου (επιμ.), «Η Ιστορία των Γόννων», εκδ. Δήμου Γόννων, 2004, Θ. Αξενίδης, Η Πελασγίς Λάρισα και η αρχαία Θεσσαλία, τόμοι 1,2 , 1947, Αθήναι , Drouzen, μτφ. Ρ. Αποστολίδης, «Μέγας Αλέξανδρος», εκδ. Τραπέζης Πίστεως 1995, Ν. Γεωργιάδης, Θεσσαλία, β΄ έκδοση , «έλλα», Ιωάννης Σταματάκος, Λεξικόν της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης, εκδόσεις «Φοίνιξ», 1972, Ν. Βερδελής, Ανασκαφική έρευνα εις Φάρσαλο, Αρχ. Ετ. (Π.Α.Ε.) 1948/9, «Ηχώ», Λαρισαϊκή εφημερίδα «1973, η Λάρισα και ο Νομός της» 1973, Μ. Π. Αβραμόπουλος, Β. Χ. Βουτσιλάς, Η Λάρισα, Αύγουστος 1962, Εμμ. Καραμανώλης, Το θεσσαλικό ιππικό, Εκδ. Δήμου Λάρισας, 1998, Λ. Βαϊρακλιώτης, Τα Φάρσαλα, 1990, Αθ. Καρατόλιας, Τα Φάρσαλα, 1966, Β. Χ. Γιακοβής, Η Ελάτεια της Λάρισας, Λάρισα, 1998, H. T. Wade-Gery, μτφ. Απ. Κοντογιάννη, Ο Ιάσονας των Φερών και ο Αλεύας ο Πυρρός , Θ. Ημερολόγιο 14 (Λάρισα1988) 130-9, Marda Sordi, μτφ. Κ. Κούτμας , Οι ταγείες του Αλεύα και του Σκόπα και το θεσσαλικό μεγαλείο, Θ. Ημερολόγιο 13 (Λάρισα 1988) 99-120, Αθ. Τζαφάλιας – Ρακατσάνης, Λατρείες και ιερά στην αρχαία Θεσσαλία, Εκδ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1992, Αθ. Τζαφάλιας, 42 ανέκδοτες επιγραφές από την Περραιβία Θεσσαλικό Ημερολόγιο 8, (Λάρισα 1985) 113-127, Αθ. Τζαφάλιας, Ανέκδοτες επιγραφές της Θεσσαλίας, 4ος αι. π.Χ. – 4ος αι. μ.Χ. , Θεσσαλικό Ημερολόγιο τόμος 7, (Λάρισα 1984), 193-237 Αθ. Τζαφάλιας: «Ανέκδοτες Επιγραφές από την αρχαία Θεσσ. πόλη Άτραγα» Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Η. τόμος 6, (Λάρισα 1984), 177-208, Αθ. Τζαφάλιας: «Αρχαϊκό νεκροταφείο Α. Γεωργίου Λάρισας» Θ.Η. τ. 7, Χ. Τσούντας : «Ανασκαφαί εν Θεσσαλία» Π.Α.Ε. Αθήναι 1899, Ν. Βερδελής, Ο πρωτογεωμετρικός ρυθμός της Θεσσαλίας, Αθήνα 1958, Κ. Ι. Γαλλής, «Άτλας προϊστορικών οικισμών της ανατ. Θεσσαλικής πεδιάδας» Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμοι 16-21, εκδ. Κ. Σπανός, Δ. Ρ. Θεοχάρης, «Αρχαιότητες και μνημεία Θεσσαλίας», Α.Δ. 16,17 (1960/1) και Α.Δ. 20,21,23 (1965/6/8), Α. Σ. Αρβανιτόπουλος, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία και Μακεδονία κατά τα έτη 1913/14», Π.Α.Ε. 1919, Ντ. Κόνσολα, Η πρώιμη αστικοποίηση στους πρωτοελλαδικούς οικισμούς, Αθήνα 1984, N. G. Hammond– F. W. Walbank, μτφ. Αλ. Κοσματόπουλος , Ιστορία της Μακεδονίας, τόμοι α΄, β΄, γ΄, Α΄ Εκδ. Oxford 1988, Β΄ Εκδ. «Μαλλιάρης- Παιδεία» 1995, E. A. Freeman, History of federal government in Greece and Italy, J. B. Bury London, 1953, N. G. Hammond, Studies in Greek History, Oxford 1973, Explorer, «Σποράδες», 2006, Α. Μπάτζιου–Ευσταθίου, Δημητριάς, Υπ. Πολιτισμού, Τ.Α.Π. Αθήνα 2001, «Ιστορία», περιοδικό, εκδ. Δραγούμης, τεύχος 318, Οκτώβριος 1994, «Ιστορικά», περιοδικό εφ. Ελευθεροτυπίας, τεύχος 53 19/10/2000, «Αρχαιολογία» , περιοδικό εκδ. Δ.Ο.Λ. , τεύχος 20, Αύγουστος 1986, Ν. Παπαχατζής, «Μύθοι και αρχαιότερες λατρείες της θεσσαλικής Μαγνησίας» Αρχ. Εφημ. 1984, Δ. Τσοποτός, Ιστορία του Βόλου, Βόλος, 1991 , Π. Χρυσοστόμου, Η θεσσαλική θεά Εννοδία ή Φεραία θεά, Αθήνα 1998, «Ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων» , Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις, «Μεσσηνιακά- Ηλιακά», Αθήνα 1965, «Επτά Ημέρες», εφημερίδα Καθημερινή 24/9/03, «κατάδεσμοι, καταπασσαλεύσεις», «Επτά Ημέρες», εφ. Καθημερινή 16/6/1996, «Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα», Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία τόμοι Α΄ [ΓΝΩΣΗ] και Β΄ 2008.
konstantinosa.oikonomou@gmail.com www.scribd.com/oikonomoukon
- Αθ. Τζαφάλιας, «Πώς ένα όνειρο γίνεται πραγματικότητα – Το Αρχαίο Θέατρο Λάρισας». «Ελευθερία», ένθετο «Πολιτισμός», Φεβρουάριος 2007.
- “Όχι αν και η μάγισσα είχε τη δύναμη τις σκιές να καλέσει από τα βάθη,ήταν αμφίβολο να μην ήταν η σπηλιά τόπος της κόλασης. Χρώματα μανικά φλέγονταν στο φόρεμά της, γυμνό ήταν το πρόσωπό της, κι επάνω στο μέτωπό της σύριζαν οχιές μανιασμένες, κάτω από το χείμαρρο των μαλλιών της.” M. A. Lucanus: “Pharsalia”
Ακολουθήστε το στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.