Λευτέρης Καντζίνος: Τα φράγκικα χρόνια της Αθήνας Συνέντευξη...
Λευτέρης Καντζίνος: Τα φράγκικα χρόνια της Αθήνας
Συνέντευξη στον ΓΙΩΡΓΟ ΚΙΟΥΣΗ
Η Αθήνα κατοικείται αδιαλείπτως για περισσότερο από έξι χιλιάδες χρόνια και είναι μία από τις σημαντικότερες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, μία ιστορική εποχή της έχει παραμείνει στην αφάνεια και πολλοί γνωρίζουν ελάχιστα γι’ αυτή. Πρόκειται για την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1205-1456). Στο βιβλίο αυτό γίνεται μία σύντομη ανασκόπηση από τους προϊστορικούς χρόνους έως την άλωση των Αθηνών από τους Σταυροφόρους· περιγράφεται η βίαιη εγκατάσταση των Σταυροφόρων στην Αθήνα· η σταδιακή εδραίωση των Καταλανών μισθοφόρων στην εξουσία του Δουκάτου των Αθηνών· οι έριδες των ιταλικών δυναστειών που τους διαδέχτηκαν· η άλωση των Αθηνών από τους Οθωμανούς. Επίσης περιγράφεται η διάρθρωση της αθηναϊκής κοινωνίας, η πνευματική ανάπτυξη, ο βίος και το έργο των διαπρεπέστερων λογίων με καταγωγή ή δράση στην αττική γη του 15ου αιώνα. Εξιστορείται η μοίρα των σπουδαιότερων μνημείων της Αθήνας, όπως αυτά είχαν διασωθεί έως τότε, μέσα από τις περιγραφές των πρώτων περιηγητών της ιστορίας, ενώ δίνονται πληροφορίες για την τοπογραφία της πόλης. Επιπλέον, αναφέρονται διάφοροι αθηναϊκοί μύθοι, δοξασίες, προλήψεις και δεισιδαιμονίες, όπως αυτοί διασώθηκαν στη λαϊκή μνήμη από γενιά σε γενιά. Στην έκδοση περιλαμβάνεται φωτογραφικό υλικό. «Αθήνα 1204-1456: Τα άγνωστα χρόνια», εκδόσεις Μεταίχμιο.
- Τα άγνωστα σε μας φράγκικα χρόνια της Αθήνας είναι το θέμα του βιβλίου
σας. Τι περιλαμβάνει;
Πρόκειται για την ιστορία της Αθήνας μεταξύ των ετών 1204 και 1456, δηλαδή από την κατάκτησή της από τους Σταυροφόρους έως την έλευση των Οθωμανών. Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται ο βίος και η πολιτεία όλων των ξένων ηγεμόνων που διακυβέρνησαν την Αθήνα και το ομώνυμό της Δουκάτο (Βουργουνδοί, Καταλανοί, Αραγώνιοι, Ναβαρραίοι, Ενετοί και Φλωρεντινοί), καθώς και η καθημερινή ζωή των απλών Αθηναίων. Έτσι, από τη μία πλευρά εξιστορούνται οι δολοπλοκίες και οι διενέξεις μεταξύ των ξένων διεκδικητών του αθηναϊκού θρόνου και από την άλλη παρατίθενται πληροφορίες για την πολιτική, την οικονομική, την πολιτισμική και την κοινωνική εξέλιξη της πόλης. Συνάμα, βάσει πάντα των ιστορικών πηγών, αναλύονται οι διπλωματικοί, οι εμπορικοί και οι στρατιωτικοί συσχετισμοί μεταξύ του Δουκάτου των Αθηνών με των όμορών του ηγεμονιών και αυτοκρατοριών. Βέβαια, όταν κάποιος αναφέρεται στην Αθήνα, δεν μπορεί να μην κάνει μνεία και στα σπουδαία μνημεία της. Έτσι, αναπόσπαστο μέρος της εξιστόρησης είναι και ο «βίος» των αρχαιοτήτων της, όπως αυτά τροποποιήθηκαν, ανακατασκευάστηκαν ή και καταστράφηκαν από φυσικές ή ανθρωπογενείς αιτίες. Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου, ο αναγνώστης μπορεί να σχηματίσει την εικόνα μίας μεσαιωνικής πόλης, με πύργους και πολεμίστρες πάνω στην Ακρόπολη, με προμαχώνες και ψηλά τείχη γύρω από τον Ιερό Βράχο, αλλά και με την απαράμιλλη ομορφιά του φυσικού τοπίου.
-Ξεκινάτε από τους πρώτους κατοίκους τους Πελασγούς και τον βασιλιά
Ακταίο...
Από μόνη της, η μεσαιωνική ιστορία είναι μια σύνθετη περίοδος. Η μελέτη της φαντάζει ακόμα πιο δύσκολη σε εμάς τους Έλληνες, επειδή δεν είμαστε εξοικειωμένοι υποσυνείδητα βιωματικά ή εκπαιδευτικά με αυτήν. Ο βυζαντινός πολιτισμός κληροδοτήθηκε στους Νεοέλληνες μέσω της θρησκείας και γι’ αυτό μας είναι οικείος, αλλά η ευρωπαϊκή κουλτούρα όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του Μεσαίωνα και στις απαρχές της Αναγέννησης είναι εν πολλοίς ανοίκεια. Επειδή, λοιπόν, το βιβλίο αναφέρεται «Στα άγνωστα χρόνια» της Αθήνας, όπως είναι και ο υπότιτλός του, θεώρησα αναγκαίο να παρουσιαστεί με συνοπτικό τρόπο η ιστορία της πόλης από την ίδρυσή της έως την έλευση των Σταυροφόρων. Με αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης «ξεδιπλώνει το νήμα» της ιστορίας από την αρχή, οπότε μπορεί να διαμορφώσει μια πλήρη εικόνα του τι προηγήθηκε και πώς αυτό εξελίχθηκε. Η αφήγηση ξεκινά από το «σημείο μηδέν» της αθηναϊκής ιστορίας, αρχής γενομένης από τον μυθικό βασιλιά Ακταίο, από τον οποίο προέρχεται και η ονομασία Αττική. Είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι πολλά τοπωνύμια διατηρούνται αναλλοίωτα μέχρι σήμερα περισσότερο από τρεις ή και τέσσερις χιλιάδες χρόνια! Μέσα από τις λιγοστές αυτές σελίδες του εισαγωγικού κεφαλαίου για την ιστορία των Αθηνών, επισημαίνονται λιγότερο γνωστές λεπτομέρειες που εξηγούν πολλά θωρούμενα ως δεδομένα για την πόλη. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οι Αθηναίοι δεν κατάργησαν τη μοναρχία επειδή «γεννήθηκαν δημοκράτες», αλλά για να τιμήσουν τον τελευταίο βασιλιά τους. Και φθάνοντας στον θεματικό πυρήνα του βιβλίου, εξηγείται το γιατί ορισμένοι Ρωμαίοι, Ισπανοί και Οθωμανοί αυτοκράτορες ευεργέτησαν (ή τουλάχιστον δεν έβλαψαν) αυτήν την πόλη, καθώς και οι λόγοι που οι Αθηναίοι «λυτρώθηκαν» με την έλευση των Γάλλων ιπποτών, απαλλασσόμενοι από τον παρηκμασμένο βυζαντινό κρατισμό. Άλλωστε, επειδή η ιστορία επαναλαμβάνεται και μάλιστα με μαθηματική ακρίβεια, όσοι διδάχτηκαν από αυτήν, απέφυγαν να την ξανα-βιώσουν. Και τούτο καθίσταται ολοφάνερο από την εποχή του Ακταίου έως την άφιξη των τραπεζιτών Ατζαϊώλι και φυσικά του σύγχρονου Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.
-Πώς ήταν η ζωή στην Αθήνα με τη βίαιη εγκατάσταση των Σταυροφόρων;
Τα πάντα στη ζωή έχουν δύο όψεις, όπως τα νομίσματα. Για τους απλούς Αθηναίους, επί βυζαντινής διοίκησης η καθημερινότητα ήταν κακή και παρέμεινε κακή με την έλευση των Σταυροφόρων. Οι Αθηναίοι (και το σύνολο σχεδόν των υπηκόων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας) είχαν ως κοινό σημείο αναφοράς τη θρησκεία, την ορθοδοξία, μιας και δεν είχε δημιουργηθεί ακόμη εθνική συνείδηση. Δυστυχώς, όμως, το διοικητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας βρισκόταν γεωγραφικά πολύ μακριά και δεν μπορούσε να ανταποκριθεί άμεσα στα όποια προβλήματα ή κινδύνους προέκυπταν στις διάφορες επαρχίες. Όταν, λοιπόν, κάποιος Βυζαντινός στρατηγός έκανε τον βίο αβίωτο των Αθηναίων ή πειρατές λεηλατούσαν π.χ. τον κορινθιακό κόλπο, ο αυτοκράτορας πληροφορούνταν τα καθέκαστα πολύ καθυστερημένα ή και καθόλου. Επομένως και η αντίδρασή του ήταν καθυστερημένη ή ανύπαρκτη. Στον αντίποδα, η εγκατάσταση των Φράγκων στην Αθήνα επέφερε την απομάκρυνση της ορθόδοξης ιεραρχίας από την πόλη, οπότε οι ντόπιοι ένιωσαν ότι έχασαν τον μοναδικό συνδετικό κρίκο τους με τα πάτρια ήθη και έθιμά τους. Το αποτέλεσμα αυτού ήταν μελλοντικά οι Αθηναίοι να ωθηθούν στη συνεργασία ακόμη και με τους Οθωμανούς, οι οποίοι δεν ενδιαφέρονταν για το θρήσκευμα των υπηκόων τους, παρά μόνο για την είσπραξη των φόρων. Η «άλλη όψη του νομίσματος» ήταν ότι το διοικητικό κέντρο βρισκόταν εντός της ίδιας της πόλης και όχι στην απομακρυσμένη Κωνσταντινούπολη. Όποιο πρόβλημα και εάν προέκυπτε, από μία εσωτερική διένεξη μέχρι μία εξωτερική απειλή, μπορούσε να αντιμετωπιστεί άμεσα. Στον τομέα της ασφάλειας, λοιπόν, οι Αθηναίοι τουλάχιστον ένιωθαν περισσότερο προστατευμένοι (δίχως απαραίτητα να ήταν και στην πράξη ασφαλείς, όπως αποδείχθηκε στο μέλλον). Όσον αφορά την οικονομία, η κατάσταση παρέμεινε αρχικώς στάσιμη, αλλά κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται εκ νέου. Τέλος, όσον αφορά τον διοικητικό μηχανισμό της πόλης, το «αρχοντολογιό» εξακολουθούσε να διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο, προσπαθώντας αφενός να διατηρήσει τα προνόμιά του και αφετέρου να λειτουργεί σαν κυματοθραύστης για την προστασία της πόλης.
- Έρμαιο των μηχανορραφιών των Δουκών ο αθηναϊκός λαός;
Κατά κανόνα, αργά ή γρήγορα, οι ίδιοι οι μηχανορράφοι πέφτουν θύματα των μηχανορραφιών τους. Έτσι και οι δολοπλόκοι Δούκες τελικώς απώλεσαν την εξουσία τους ή ακόμα και τη ζωή τους. Η τραγική αλήθεια είναι ότι εκείνη τη χρονική περίοδο επί ελληνικού εδάφους έλαβαν χώρα διάφοροι πόλεμοι, που δεν είχαν καμία σχέση με τα τοπικά ή τα εθνικά συμφέροντα. Για παράδειγμα, η διένεξη μεταξύ του Αραγώνιου βασιλέα της Σικελίας με τον Γάλλο βασιλέα της Νάπολης μεταφέρθηκε στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας, όπου ο Δούκας των Αθηνών ήταν αναγκασμένος να ενισχύσει πότε τη μία πλευρά και πότε την άλλη, λόγω παλαιοτέρων συμμαχιών. Παρομοίως, Καταλανοί μισθοφόροι προσλήφθηκαν από Βυζαντινούς και Φράγκους, οι οποίοι όταν έμειναν απλήρωτοι προσπάθησαν να αφανίσουν τους εργοδότες τους. Νόθα παιδιά Δουκών συνεργάστηκαν με τους Οθωμανούς για να ανέλθουν στον θρόνο της Αθήνας και χήρες Δούκισσες συνωμότησαν με τους εραστές τους για να παραμείνουν στην εξουσία. Όλα τούτα άφησαν αδιάφορο τον αθηναϊκό λαό, ο οποίος συνειδητοποίησε ότι όποια πολιτική ή καθεστωτική αλλαγή επερχόταν δεν θα επηρέαζε (τουλάχιστον προς το καλύτερο) την καθημερινότητά του. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε δεν σημειώθηκαν και επαναστατικά κινήματα στην Αθήνα, καθ΄ όλη τη διάρκεια της φραγκοκρατίας. Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Φράγκοι των Αθηνών άσκησαν ήπια πολιτική, συγκριτικά με τους υπολοίπους Ευρωπαίους της Ρωμανίας, εκ των οποίων οι σκληρότεροι ήταν οι Ενετοί.
-Η περιοδος των Καταλανών μισθοφόρων επιδείνωσε την κατάσταση;
Οι πρώτοι Δούκες των Αθηνών ήταν Βουργουνδοί και παρέμειναν στην εξουσία για περισσότερο από έναν αιώνα. Όλη αυτήν τη χρονική περίοδο, η Αθήνα άρχισε δειλά να αναπτύσσεται και πάλι. Η γενική οικονομία της πόλης δεν ήταν κακή, πολιτισμικά σημειώθηκε έντονη αντιγραφική δραστηριότητα κωδίκων, τρουβέροι (μουσικοί) εγκαταστάθηκαν στο αθηναϊκό άστυ, δημογραφικά η πόλη άρχισε να αυξάνεται και πολεοδομικά παρατηρήθηκε ένας «οργασμός» με τη μετατροπή της Ακρόπολης σε απόρθητο Κάστρο και την επέκταση του εξωτερικού τείχους σε νέες οικιστικές ζώνες. Όλα τούτα όχι μόνον ανακόπηκαν απότομα με την έλευση των Καταλανών, αλλά ουσιαστικά έγινε ένα πισωγύρισμα. Η οικονομική κατάσταση των Αθηναίων επέστρεψε στα επίπεδα του 12ου αιώνα, ενώ ημερολογιακά είχε ξεκινήσει η δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι οι Καταλανοί, που κυρίευσαν την Αθήνα, ήταν μισθοφόροι στρατιώτες και δεν διέθεταν τη γνώση του διοικείν και τα προσόντα της πολιτικής. Αυτοί δεν είχαν συνδεθεί ούτε συναισθηματικά ούτε ιστορικά ούτε ιδιοκτησιακά με έναν τόπο, επομένως δεν τους ένοιαζε και το μέλλον αυτού του τόπου. Γι’ αυτόν τον λόγο εγκαθίδρυσαν ένα στρατοκρατικό καθεστώς και δώρισαν τον θρόνο των Αθηνών στον Αραγώνιο βασιλέα της Σικελίας.
6. Ακολούθησε η διπλωματία του χρήματος;
Όλα για το χρήμα δεν γίνονται; Όχι! Υπάρχει και κάτι πιο ελκυστικό από το χρήμα: η ηδονή της εξουσίας. Όσοι κέρδισαν αμύθητα πλούτοι ήταν διατεθειμένοι να τα σκορπίσουν για να αποκτήσουν ή να παραμείνουν στην εξουσία. Εν προκειμένω, οι ισχυρότεροι τραπεζίτες της Φλωρεντίας δάνειζαν αφειδώς τους Ευρωπαίους βασιλείς για να πολεμούν αυτοί μεταξύ τους, ενώ ακόμα και ο πάπας χρωστούσε στην τράπεζα των Ατζαϊώλι. Ορισμένες οφειλές αποπληρώθηκαν με τεράστιο τόκο, ενώ κάποιες άλλες σε είδος. Έτσι, οι τραπεζίτες άρχισαν να αποκτούν ιδιοκτησιακά δικαιώματα σε ορισμένα κάστρα-κλειδιά της Πελοποννήσου, βασίλισσες να «μοιράζονται» το κρεβάτι τους μαζί τους και όταν ήλθε η κατάλληλη στιγμή, δηλαδή όταν το Δουκάτο σχεδόν πτώχευσε από την κακοδιαχείριση των Καταλανών και των Ναβαρραίων μισθοφόρων, οι τραπεζίτες εξαγόρασαν τον θρόνο των Αθηνών. Επιτέλους, οι τραπεζίτες έγιναν κυβερνήτες. Ήταν αυτό αρκετό; Η απάντηση είναι και πάλι όχι! Αυτοί έκαναν το παν για να παραμείνουν στην εξουσία. Τελικώς, εξανεμίστηκε όλη η περιουσία τους, απώλεσαν την εξουσία τους και στο τέλος έχασαν και το κεφάλι τους.
-Καταστροφική η επάνοδος των Ενετών και η πειρατεία στην Αττικοβοιωτία;
Οι Ενετοί ήταν από τους πιο σκληρούς δυτικούς κατακτητές στα χρόνια που εξετάζουμε (13ος-16ος αιώνας). Ενδεικτικά αναφέρω ότι ενώ ορισμένα βασίλεια είχαν αποκηρύξει το δουλεμπόριο (έστω και τυπικά), η Βενετία αποκόμιζε τα μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη από αυτήν την «εμπορική» δραστηριότητα. Επίσης, οι Ενετοί ακολουθούσαν την τακτική της «καμένης γης», όταν εγκατέλειπαν έναν τόπο ή κατέστρεφαν μνημεία, δομές ή και ολόκληρους οικισμούς για να δημιουργούν αντιπερισπασμό στον εχθρό. Εν προκειμένω, βομβάρδισαν και κατέστρεψαν εσκεμμένα τον Παρθενώνα για να παραμείνουν μόλις τρεις μήνες στην Αθήνα! Όταν λοιπόν αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη, «συμβούλευσαν» όλους τους κατοίκους να εκκενώσουν την πόλη και ξεκίνησαν τις εργασίες για την ανατίναξη ολόκληρης της Ακρόπολης. Ευτυχώς, όμως, δεν διέθεταν αρκετές ποσότητες δυναμίτιδας, οπότε το σχέδιο ματαιώθηκε.
Σε ό,τι αφορά την πειρατεία, αυτή ήταν η μάστιγα της εποχής. Όσο αναπτυσσόταν το θαλάσσιο εμπόριο, τόσο εντεινόταν και το πρόβλημα της πειρατείας. Έτσι, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και αργότερα οι Οθωμανοί σουλτάνοι προτίμησαν να προσλάβουν πειρατές για να προστατέψουν τα συμφέροντά τους, αλλά και να βλάψουν τα αντίστοιχα των αντιπάλων τους. Ωστόσο, όλοι οι πειρατές δεν αναδείχθηκαν σε ναυάρχους και περιορίστηκαν στο πλιάτσικο. Συνήθως, εφορμούσαν σε απροστάτευτους παραθαλάσσιους οικισμούς, τους οποίους εξανδραπόδιζαν. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στη διαδρομή από το Πόρτο Ράφτη μέχρι την Αθήνα δεν υπήρχε κανένα κατοικήσιμο χωριό. Παρόμοιες είναι και οι περιγραφές για τους οικισμούς στα βορειοανατολικά παράλια του Κορινθιακού κόλπου. Επίσης, στη δράση των πειρατών πρέπει να καταλογιστεί και η καταστροφή του μεγάλου ελαιώνα των Αθηνών, προκαλώντας ένα νέο πλήγμα στην ήδη «λαβωμένη» τοπική οικονομία.
-Πώς ασχοληθήκατε με το θέμα;
Ένας κλάδος της οικογένειάς μου έχει καταγωγή από την Αθήνα τουλάχιστον από τις αρχές του 19ου αιώνα, όπως κατάφερα να διαπιστώσω κατόπιν σχετικής έρευνας για προσωπικούς λόγους. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, έπεσαν στα χέρια μου κάποιες φωτογραφίες της Ακρόπολης, στις οποίες διακρινόταν ο Φράγκικος Πύργος στα Προπύλαια, σαν και αυτή που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Έως τότε, δεν είχα ιδέα περί τούτου και άρχισα να το ψάχνω. Η πρώτη μου ενέργεια ήταν να περιηγηθώ στο ιστορικό κέντρο της πόλης με την ελπίδα ότι θα ανταμώσω κάποιο κατάλοιπο εκείνης τη εποχής. Μάταιος κόπος. Δεν βρήκα τίποτα. Βγήκα εκτός πόλης και τα μόνα που αντίκρισα ήταν κάποιες διάσπαρτες φρυκτωρίες στις πλαγιές του Υμηττού και στο Μαρκόπουλο Μεσογαίας. Μόνον όταν έφθασα στην είσοδο της Μονής Δαφνίου κατάλαβα ότι αυτό που υψωνόταν μπροστά μου δεν ήταν βυζαντινό αλλά γοτθικό κατάλοιπο! Όταν δε εισήλθα στην εσωτερική αυλή του μοναστηριού και είδα διάσπαρτες μαρμάρινες σαρκοφάγους με ιπποτικά σύμβολα, συνειδητοποίησα ότι ένα τμήμα της ιστορίας μας παρέμενε κρυμμένο στη λήθη του παρελθόντος. Επρόκειτο για το νεκροταφείο των Δουκών των Αθηνών. Αφού, λοιπόν, έψαξα και παρομοίως δεν βρήκα καμία βιβλιογραφική πηγή (ελληνική και ξενόγλωσση) που να αφορά την Αθήνα την περίοδο της φραγκοκρατίας (με μοναδική εξαίρεση το τρίτομο έργο ενός Γερμανού ιστορικού που μετάφρασή του κυκλοφόρησε το 1882), θέλησα να μάθω περισσότερα γι’ αυτήν την πραγματικά άγνωστη ιστορία της ελληνικής πρωτεύουσας.
- Αρκετά δύσκολο φαντάζομαι καθώς ανατρέξατε σε πρωτογενείς πηγές...
Ως πρώτη πηγή της έρευνάς μου ήταν οι υπομνηματικές σημειώσεις κορυφαίων ιστορικών που ασχολήθηκαν με τις σταυροφορίες γενικότερα. Έτσι, σταδιακά άρχισε να ξετυλίγεται το «κουβάρι» της ιστορίας, όπου η μία πηγή οδηγούσε σε μία άλλη κ.ο.κ.. Για παράδειγμα, στα Αρχεία του Βατικανού υπάρχουν συγκεντρωμένα όλα τα έγγραφα των Λατίνων ιεραρχών με τους αφορισμούς. Σε ένα από αυτά αναφέρεται ο αφορισμός του «Κύρη των Αθηνών», καθώς και η «Σύνοδος της Ρεβενίκης», που ήταν ουσιαστικά μία σύμβαση μεταξύ του πάπα και των Σταυροφόρων ηγεμόνων της Ρωμανίας. Με τη σειρά του, το έγγραφο αυτό παρέπεμπε στην «Παπική Βούλα» του 1209, στην οποία περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, δημογραφικά στοιχεία για την Αθήνα και τα χωριά γύρω από αυτήν (από τη Χασιά μέχρι τον Μαραθώνα). Αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, ότι κάπως έτσι αρχίζει να «κτίζεται» ή καλύτερα να αποκαλύπτεται ένας ξεχασμένος κόσμος. Αυτή η έρευνα διήρκεσε περίπου δέκα χρόνια και αναμφίβολα ήταν μία επίπονη, χρονοβόρα και δαπανηρή διαδικασία. Αλλά έγινε με πολύ μεράκι, οπότε κούραση δεν λογίζεται.
more...
Συνέντευξη στον ΓΙΩΡΓΟ ΚΙΟΥΣΗ
Η Αθήνα κατοικείται αδιαλείπτως για περισσότερο από έξι χιλιάδες χρόνια και είναι μία από τις σημαντικότερες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, μία ιστορική εποχή της έχει παραμείνει στην αφάνεια και πολλοί γνωρίζουν ελάχιστα γι’ αυτή. Πρόκειται για την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1205-1456). Στο βιβλίο αυτό γίνεται μία σύντομη ανασκόπηση από τους προϊστορικούς χρόνους έως την άλωση των Αθηνών από τους Σταυροφόρους· περιγράφεται η βίαιη εγκατάσταση των Σταυροφόρων στην Αθήνα· η σταδιακή εδραίωση των Καταλανών μισθοφόρων στην εξουσία του Δουκάτου των Αθηνών· οι έριδες των ιταλικών δυναστειών που τους διαδέχτηκαν· η άλωση των Αθηνών από τους Οθωμανούς. Επίσης περιγράφεται η διάρθρωση της αθηναϊκής κοινωνίας, η πνευματική ανάπτυξη, ο βίος και το έργο των διαπρεπέστερων λογίων με καταγωγή ή δράση στην αττική γη του 15ου αιώνα. Εξιστορείται η μοίρα των σπουδαιότερων μνημείων της Αθήνας, όπως αυτά είχαν διασωθεί έως τότε, μέσα από τις περιγραφές των πρώτων περιηγητών της ιστορίας, ενώ δίνονται πληροφορίες για την τοπογραφία της πόλης. Επιπλέον, αναφέρονται διάφοροι αθηναϊκοί μύθοι, δοξασίες, προλήψεις και δεισιδαιμονίες, όπως αυτοί διασώθηκαν στη λαϊκή μνήμη από γενιά σε γενιά. Στην έκδοση περιλαμβάνεται φωτογραφικό υλικό. «Αθήνα 1204-1456: Τα άγνωστα χρόνια», εκδόσεις Μεταίχμιο.
- Τα άγνωστα σε μας φράγκικα χρόνια της Αθήνας είναι το θέμα του βιβλίου
σας. Τι περιλαμβάνει;
Πρόκειται για την ιστορία της Αθήνας μεταξύ των ετών 1204 και 1456, δηλαδή από την κατάκτησή της από τους Σταυροφόρους έως την έλευση των Οθωμανών. Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται ο βίος και η πολιτεία όλων των ξένων ηγεμόνων που διακυβέρνησαν την Αθήνα και το ομώνυμό της Δουκάτο (Βουργουνδοί, Καταλανοί, Αραγώνιοι, Ναβαρραίοι, Ενετοί και Φλωρεντινοί), καθώς και η καθημερινή ζωή των απλών Αθηναίων. Έτσι, από τη μία πλευρά εξιστορούνται οι δολοπλοκίες και οι διενέξεις μεταξύ των ξένων διεκδικητών του αθηναϊκού θρόνου και από την άλλη παρατίθενται πληροφορίες για την πολιτική, την οικονομική, την πολιτισμική και την κοινωνική εξέλιξη της πόλης. Συνάμα, βάσει πάντα των ιστορικών πηγών, αναλύονται οι διπλωματικοί, οι εμπορικοί και οι στρατιωτικοί συσχετισμοί μεταξύ του Δουκάτου των Αθηνών με των όμορών του ηγεμονιών και αυτοκρατοριών. Βέβαια, όταν κάποιος αναφέρεται στην Αθήνα, δεν μπορεί να μην κάνει μνεία και στα σπουδαία μνημεία της. Έτσι, αναπόσπαστο μέρος της εξιστόρησης είναι και ο «βίος» των αρχαιοτήτων της, όπως αυτά τροποποιήθηκαν, ανακατασκευάστηκαν ή και καταστράφηκαν από φυσικές ή ανθρωπογενείς αιτίες. Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου, ο αναγνώστης μπορεί να σχηματίσει την εικόνα μίας μεσαιωνικής πόλης, με πύργους και πολεμίστρες πάνω στην Ακρόπολη, με προμαχώνες και ψηλά τείχη γύρω από τον Ιερό Βράχο, αλλά και με την απαράμιλλη ομορφιά του φυσικού τοπίου.
-Ξεκινάτε από τους πρώτους κατοίκους τους Πελασγούς και τον βασιλιά
Ακταίο...
Από μόνη της, η μεσαιωνική ιστορία είναι μια σύνθετη περίοδος. Η μελέτη της φαντάζει ακόμα πιο δύσκολη σε εμάς τους Έλληνες, επειδή δεν είμαστε εξοικειωμένοι υποσυνείδητα βιωματικά ή εκπαιδευτικά με αυτήν. Ο βυζαντινός πολιτισμός κληροδοτήθηκε στους Νεοέλληνες μέσω της θρησκείας και γι’ αυτό μας είναι οικείος, αλλά η ευρωπαϊκή κουλτούρα όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του Μεσαίωνα και στις απαρχές της Αναγέννησης είναι εν πολλοίς ανοίκεια. Επειδή, λοιπόν, το βιβλίο αναφέρεται «Στα άγνωστα χρόνια» της Αθήνας, όπως είναι και ο υπότιτλός του, θεώρησα αναγκαίο να παρουσιαστεί με συνοπτικό τρόπο η ιστορία της πόλης από την ίδρυσή της έως την έλευση των Σταυροφόρων. Με αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης «ξεδιπλώνει το νήμα» της ιστορίας από την αρχή, οπότε μπορεί να διαμορφώσει μια πλήρη εικόνα του τι προηγήθηκε και πώς αυτό εξελίχθηκε. Η αφήγηση ξεκινά από το «σημείο μηδέν» της αθηναϊκής ιστορίας, αρχής γενομένης από τον μυθικό βασιλιά Ακταίο, από τον οποίο προέρχεται και η ονομασία Αττική. Είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι πολλά τοπωνύμια διατηρούνται αναλλοίωτα μέχρι σήμερα περισσότερο από τρεις ή και τέσσερις χιλιάδες χρόνια! Μέσα από τις λιγοστές αυτές σελίδες του εισαγωγικού κεφαλαίου για την ιστορία των Αθηνών, επισημαίνονται λιγότερο γνωστές λεπτομέρειες που εξηγούν πολλά θωρούμενα ως δεδομένα για την πόλη. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οι Αθηναίοι δεν κατάργησαν τη μοναρχία επειδή «γεννήθηκαν δημοκράτες», αλλά για να τιμήσουν τον τελευταίο βασιλιά τους. Και φθάνοντας στον θεματικό πυρήνα του βιβλίου, εξηγείται το γιατί ορισμένοι Ρωμαίοι, Ισπανοί και Οθωμανοί αυτοκράτορες ευεργέτησαν (ή τουλάχιστον δεν έβλαψαν) αυτήν την πόλη, καθώς και οι λόγοι που οι Αθηναίοι «λυτρώθηκαν» με την έλευση των Γάλλων ιπποτών, απαλλασσόμενοι από τον παρηκμασμένο βυζαντινό κρατισμό. Άλλωστε, επειδή η ιστορία επαναλαμβάνεται και μάλιστα με μαθηματική ακρίβεια, όσοι διδάχτηκαν από αυτήν, απέφυγαν να την ξανα-βιώσουν. Και τούτο καθίσταται ολοφάνερο από την εποχή του Ακταίου έως την άφιξη των τραπεζιτών Ατζαϊώλι και φυσικά του σύγχρονου Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.
-Πώς ήταν η ζωή στην Αθήνα με τη βίαιη εγκατάσταση των Σταυροφόρων;
Τα πάντα στη ζωή έχουν δύο όψεις, όπως τα νομίσματα. Για τους απλούς Αθηναίους, επί βυζαντινής διοίκησης η καθημερινότητα ήταν κακή και παρέμεινε κακή με την έλευση των Σταυροφόρων. Οι Αθηναίοι (και το σύνολο σχεδόν των υπηκόων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας) είχαν ως κοινό σημείο αναφοράς τη θρησκεία, την ορθοδοξία, μιας και δεν είχε δημιουργηθεί ακόμη εθνική συνείδηση. Δυστυχώς, όμως, το διοικητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας βρισκόταν γεωγραφικά πολύ μακριά και δεν μπορούσε να ανταποκριθεί άμεσα στα όποια προβλήματα ή κινδύνους προέκυπταν στις διάφορες επαρχίες. Όταν, λοιπόν, κάποιος Βυζαντινός στρατηγός έκανε τον βίο αβίωτο των Αθηναίων ή πειρατές λεηλατούσαν π.χ. τον κορινθιακό κόλπο, ο αυτοκράτορας πληροφορούνταν τα καθέκαστα πολύ καθυστερημένα ή και καθόλου. Επομένως και η αντίδρασή του ήταν καθυστερημένη ή ανύπαρκτη. Στον αντίποδα, η εγκατάσταση των Φράγκων στην Αθήνα επέφερε την απομάκρυνση της ορθόδοξης ιεραρχίας από την πόλη, οπότε οι ντόπιοι ένιωσαν ότι έχασαν τον μοναδικό συνδετικό κρίκο τους με τα πάτρια ήθη και έθιμά τους. Το αποτέλεσμα αυτού ήταν μελλοντικά οι Αθηναίοι να ωθηθούν στη συνεργασία ακόμη και με τους Οθωμανούς, οι οποίοι δεν ενδιαφέρονταν για το θρήσκευμα των υπηκόων τους, παρά μόνο για την είσπραξη των φόρων. Η «άλλη όψη του νομίσματος» ήταν ότι το διοικητικό κέντρο βρισκόταν εντός της ίδιας της πόλης και όχι στην απομακρυσμένη Κωνσταντινούπολη. Όποιο πρόβλημα και εάν προέκυπτε, από μία εσωτερική διένεξη μέχρι μία εξωτερική απειλή, μπορούσε να αντιμετωπιστεί άμεσα. Στον τομέα της ασφάλειας, λοιπόν, οι Αθηναίοι τουλάχιστον ένιωθαν περισσότερο προστατευμένοι (δίχως απαραίτητα να ήταν και στην πράξη ασφαλείς, όπως αποδείχθηκε στο μέλλον). Όσον αφορά την οικονομία, η κατάσταση παρέμεινε αρχικώς στάσιμη, αλλά κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται εκ νέου. Τέλος, όσον αφορά τον διοικητικό μηχανισμό της πόλης, το «αρχοντολογιό» εξακολουθούσε να διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο, προσπαθώντας αφενός να διατηρήσει τα προνόμιά του και αφετέρου να λειτουργεί σαν κυματοθραύστης για την προστασία της πόλης.
- Έρμαιο των μηχανορραφιών των Δουκών ο αθηναϊκός λαός;
Κατά κανόνα, αργά ή γρήγορα, οι ίδιοι οι μηχανορράφοι πέφτουν θύματα των μηχανορραφιών τους. Έτσι και οι δολοπλόκοι Δούκες τελικώς απώλεσαν την εξουσία τους ή ακόμα και τη ζωή τους. Η τραγική αλήθεια είναι ότι εκείνη τη χρονική περίοδο επί ελληνικού εδάφους έλαβαν χώρα διάφοροι πόλεμοι, που δεν είχαν καμία σχέση με τα τοπικά ή τα εθνικά συμφέροντα. Για παράδειγμα, η διένεξη μεταξύ του Αραγώνιου βασιλέα της Σικελίας με τον Γάλλο βασιλέα της Νάπολης μεταφέρθηκε στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας, όπου ο Δούκας των Αθηνών ήταν αναγκασμένος να ενισχύσει πότε τη μία πλευρά και πότε την άλλη, λόγω παλαιοτέρων συμμαχιών. Παρομοίως, Καταλανοί μισθοφόροι προσλήφθηκαν από Βυζαντινούς και Φράγκους, οι οποίοι όταν έμειναν απλήρωτοι προσπάθησαν να αφανίσουν τους εργοδότες τους. Νόθα παιδιά Δουκών συνεργάστηκαν με τους Οθωμανούς για να ανέλθουν στον θρόνο της Αθήνας και χήρες Δούκισσες συνωμότησαν με τους εραστές τους για να παραμείνουν στην εξουσία. Όλα τούτα άφησαν αδιάφορο τον αθηναϊκό λαό, ο οποίος συνειδητοποίησε ότι όποια πολιτική ή καθεστωτική αλλαγή επερχόταν δεν θα επηρέαζε (τουλάχιστον προς το καλύτερο) την καθημερινότητά του. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε δεν σημειώθηκαν και επαναστατικά κινήματα στην Αθήνα, καθ΄ όλη τη διάρκεια της φραγκοκρατίας. Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Φράγκοι των Αθηνών άσκησαν ήπια πολιτική, συγκριτικά με τους υπολοίπους Ευρωπαίους της Ρωμανίας, εκ των οποίων οι σκληρότεροι ήταν οι Ενετοί.
-Η περιοδος των Καταλανών μισθοφόρων επιδείνωσε την κατάσταση;
Οι πρώτοι Δούκες των Αθηνών ήταν Βουργουνδοί και παρέμειναν στην εξουσία για περισσότερο από έναν αιώνα. Όλη αυτήν τη χρονική περίοδο, η Αθήνα άρχισε δειλά να αναπτύσσεται και πάλι. Η γενική οικονομία της πόλης δεν ήταν κακή, πολιτισμικά σημειώθηκε έντονη αντιγραφική δραστηριότητα κωδίκων, τρουβέροι (μουσικοί) εγκαταστάθηκαν στο αθηναϊκό άστυ, δημογραφικά η πόλη άρχισε να αυξάνεται και πολεοδομικά παρατηρήθηκε ένας «οργασμός» με τη μετατροπή της Ακρόπολης σε απόρθητο Κάστρο και την επέκταση του εξωτερικού τείχους σε νέες οικιστικές ζώνες. Όλα τούτα όχι μόνον ανακόπηκαν απότομα με την έλευση των Καταλανών, αλλά ουσιαστικά έγινε ένα πισωγύρισμα. Η οικονομική κατάσταση των Αθηναίων επέστρεψε στα επίπεδα του 12ου αιώνα, ενώ ημερολογιακά είχε ξεκινήσει η δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι οι Καταλανοί, που κυρίευσαν την Αθήνα, ήταν μισθοφόροι στρατιώτες και δεν διέθεταν τη γνώση του διοικείν και τα προσόντα της πολιτικής. Αυτοί δεν είχαν συνδεθεί ούτε συναισθηματικά ούτε ιστορικά ούτε ιδιοκτησιακά με έναν τόπο, επομένως δεν τους ένοιαζε και το μέλλον αυτού του τόπου. Γι’ αυτόν τον λόγο εγκαθίδρυσαν ένα στρατοκρατικό καθεστώς και δώρισαν τον θρόνο των Αθηνών στον Αραγώνιο βασιλέα της Σικελίας.
6. Ακολούθησε η διπλωματία του χρήματος;
Όλα για το χρήμα δεν γίνονται; Όχι! Υπάρχει και κάτι πιο ελκυστικό από το χρήμα: η ηδονή της εξουσίας. Όσοι κέρδισαν αμύθητα πλούτοι ήταν διατεθειμένοι να τα σκορπίσουν για να αποκτήσουν ή να παραμείνουν στην εξουσία. Εν προκειμένω, οι ισχυρότεροι τραπεζίτες της Φλωρεντίας δάνειζαν αφειδώς τους Ευρωπαίους βασιλείς για να πολεμούν αυτοί μεταξύ τους, ενώ ακόμα και ο πάπας χρωστούσε στην τράπεζα των Ατζαϊώλι. Ορισμένες οφειλές αποπληρώθηκαν με τεράστιο τόκο, ενώ κάποιες άλλες σε είδος. Έτσι, οι τραπεζίτες άρχισαν να αποκτούν ιδιοκτησιακά δικαιώματα σε ορισμένα κάστρα-κλειδιά της Πελοποννήσου, βασίλισσες να «μοιράζονται» το κρεβάτι τους μαζί τους και όταν ήλθε η κατάλληλη στιγμή, δηλαδή όταν το Δουκάτο σχεδόν πτώχευσε από την κακοδιαχείριση των Καταλανών και των Ναβαρραίων μισθοφόρων, οι τραπεζίτες εξαγόρασαν τον θρόνο των Αθηνών. Επιτέλους, οι τραπεζίτες έγιναν κυβερνήτες. Ήταν αυτό αρκετό; Η απάντηση είναι και πάλι όχι! Αυτοί έκαναν το παν για να παραμείνουν στην εξουσία. Τελικώς, εξανεμίστηκε όλη η περιουσία τους, απώλεσαν την εξουσία τους και στο τέλος έχασαν και το κεφάλι τους.
-Καταστροφική η επάνοδος των Ενετών και η πειρατεία στην Αττικοβοιωτία;
Οι Ενετοί ήταν από τους πιο σκληρούς δυτικούς κατακτητές στα χρόνια που εξετάζουμε (13ος-16ος αιώνας). Ενδεικτικά αναφέρω ότι ενώ ορισμένα βασίλεια είχαν αποκηρύξει το δουλεμπόριο (έστω και τυπικά), η Βενετία αποκόμιζε τα μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη από αυτήν την «εμπορική» δραστηριότητα. Επίσης, οι Ενετοί ακολουθούσαν την τακτική της «καμένης γης», όταν εγκατέλειπαν έναν τόπο ή κατέστρεφαν μνημεία, δομές ή και ολόκληρους οικισμούς για να δημιουργούν αντιπερισπασμό στον εχθρό. Εν προκειμένω, βομβάρδισαν και κατέστρεψαν εσκεμμένα τον Παρθενώνα για να παραμείνουν μόλις τρεις μήνες στην Αθήνα! Όταν λοιπόν αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη, «συμβούλευσαν» όλους τους κατοίκους να εκκενώσουν την πόλη και ξεκίνησαν τις εργασίες για την ανατίναξη ολόκληρης της Ακρόπολης. Ευτυχώς, όμως, δεν διέθεταν αρκετές ποσότητες δυναμίτιδας, οπότε το σχέδιο ματαιώθηκε.
Σε ό,τι αφορά την πειρατεία, αυτή ήταν η μάστιγα της εποχής. Όσο αναπτυσσόταν το θαλάσσιο εμπόριο, τόσο εντεινόταν και το πρόβλημα της πειρατείας. Έτσι, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και αργότερα οι Οθωμανοί σουλτάνοι προτίμησαν να προσλάβουν πειρατές για να προστατέψουν τα συμφέροντά τους, αλλά και να βλάψουν τα αντίστοιχα των αντιπάλων τους. Ωστόσο, όλοι οι πειρατές δεν αναδείχθηκαν σε ναυάρχους και περιορίστηκαν στο πλιάτσικο. Συνήθως, εφορμούσαν σε απροστάτευτους παραθαλάσσιους οικισμούς, τους οποίους εξανδραπόδιζαν. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στη διαδρομή από το Πόρτο Ράφτη μέχρι την Αθήνα δεν υπήρχε κανένα κατοικήσιμο χωριό. Παρόμοιες είναι και οι περιγραφές για τους οικισμούς στα βορειοανατολικά παράλια του Κορινθιακού κόλπου. Επίσης, στη δράση των πειρατών πρέπει να καταλογιστεί και η καταστροφή του μεγάλου ελαιώνα των Αθηνών, προκαλώντας ένα νέο πλήγμα στην ήδη «λαβωμένη» τοπική οικονομία.
-Πώς ασχοληθήκατε με το θέμα;
Ένας κλάδος της οικογένειάς μου έχει καταγωγή από την Αθήνα τουλάχιστον από τις αρχές του 19ου αιώνα, όπως κατάφερα να διαπιστώσω κατόπιν σχετικής έρευνας για προσωπικούς λόγους. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, έπεσαν στα χέρια μου κάποιες φωτογραφίες της Ακρόπολης, στις οποίες διακρινόταν ο Φράγκικος Πύργος στα Προπύλαια, σαν και αυτή που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Έως τότε, δεν είχα ιδέα περί τούτου και άρχισα να το ψάχνω. Η πρώτη μου ενέργεια ήταν να περιηγηθώ στο ιστορικό κέντρο της πόλης με την ελπίδα ότι θα ανταμώσω κάποιο κατάλοιπο εκείνης τη εποχής. Μάταιος κόπος. Δεν βρήκα τίποτα. Βγήκα εκτός πόλης και τα μόνα που αντίκρισα ήταν κάποιες διάσπαρτες φρυκτωρίες στις πλαγιές του Υμηττού και στο Μαρκόπουλο Μεσογαίας. Μόνον όταν έφθασα στην είσοδο της Μονής Δαφνίου κατάλαβα ότι αυτό που υψωνόταν μπροστά μου δεν ήταν βυζαντινό αλλά γοτθικό κατάλοιπο! Όταν δε εισήλθα στην εσωτερική αυλή του μοναστηριού και είδα διάσπαρτες μαρμάρινες σαρκοφάγους με ιπποτικά σύμβολα, συνειδητοποίησα ότι ένα τμήμα της ιστορίας μας παρέμενε κρυμμένο στη λήθη του παρελθόντος. Επρόκειτο για το νεκροταφείο των Δουκών των Αθηνών. Αφού, λοιπόν, έψαξα και παρομοίως δεν βρήκα καμία βιβλιογραφική πηγή (ελληνική και ξενόγλωσση) που να αφορά την Αθήνα την περίοδο της φραγκοκρατίας (με μοναδική εξαίρεση το τρίτομο έργο ενός Γερμανού ιστορικού που μετάφρασή του κυκλοφόρησε το 1882), θέλησα να μάθω περισσότερα γι’ αυτήν την πραγματικά άγνωστη ιστορία της ελληνικής πρωτεύουσας.
- Αρκετά δύσκολο φαντάζομαι καθώς ανατρέξατε σε πρωτογενείς πηγές...
Ως πρώτη πηγή της έρευνάς μου ήταν οι υπομνηματικές σημειώσεις κορυφαίων ιστορικών που ασχολήθηκαν με τις σταυροφορίες γενικότερα. Έτσι, σταδιακά άρχισε να ξετυλίγεται το «κουβάρι» της ιστορίας, όπου η μία πηγή οδηγούσε σε μία άλλη κ.ο.κ.. Για παράδειγμα, στα Αρχεία του Βατικανού υπάρχουν συγκεντρωμένα όλα τα έγγραφα των Λατίνων ιεραρχών με τους αφορισμούς. Σε ένα από αυτά αναφέρεται ο αφορισμός του «Κύρη των Αθηνών», καθώς και η «Σύνοδος της Ρεβενίκης», που ήταν ουσιαστικά μία σύμβαση μεταξύ του πάπα και των Σταυροφόρων ηγεμόνων της Ρωμανίας. Με τη σειρά του, το έγγραφο αυτό παρέπεμπε στην «Παπική Βούλα» του 1209, στην οποία περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, δημογραφικά στοιχεία για την Αθήνα και τα χωριά γύρω από αυτήν (από τη Χασιά μέχρι τον Μαραθώνα). Αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, ότι κάπως έτσι αρχίζει να «κτίζεται» ή καλύτερα να αποκαλύπτεται ένας ξεχασμένος κόσμος. Αυτή η έρευνα διήρκεσε περίπου δέκα χρόνια και αναμφίβολα ήταν μία επίπονη, χρονοβόρα και δαπανηρή διαδικασία. Αλλά έγινε με πολύ μεράκι, οπότε κούραση δεν λογίζεται.
more...