Ο αρχαιολογικός χώρος Λειβήθρων βρίσκεται στη σύγκλιση μεταξύ των δύο Ολύμπων, ανάμεσα στη Σκοτίνα και τη Λεπτοκαρυά Πιερίας, 6 χιλιόμετρα από το αρχαίο Ηράκλειο (σημερινός Πλαταμώνας). Σύμφωνα με την μυθολογία, η πόλη των Λειβήθρων βρισκόταν κοντά στον Όλυμπο και εκεί είχε ταφεί ο Ορφέας από τις Μούσες. Ο Ορφέας είχε γεννηθεί από την σημαντικότερη των Μουσών, την Καλλιόπη σε μία από τις σπηλιές του Ολύμπου, μεταξύ Λειβήθρων και Πίμπλειας. Κοντά στην πόλη του αρχαίου Δίου, οι γυναίκες της Πιερίας θανάτωσαν τον Ορφέα. Ως αιτίες του φονικού αναφέρονταν οι καινοφανείς τελετές που διοργάνωνε. Οι Μούσες, στη συνέχεια, συνέλεξαν τα κομμάτια από το σώμα του και τα έθαψαν στα Λείβηθρα. Ο τάφος του στα Λείβηθρα, αρχικά ήταν ένα απλό ηρώο, όμως σταδιακά μετατράπηκε σε ιερό που λατρεύτηκε με θυσίες όπως οι θεοί.
Σε αυτή τη σύγκλιση σχηματίζονται ορεινές πτυχές και πύλες, τα λεγόμενα «Κανάλια», τα οποία οδηγούν τις υδατορροές από τους ορεινούς όγκους των γύρων περιοχών προς τη θάλασσα. Οι χείμαρροι συμβάλλουν σε μια κοινή κοίτη, δημιουργώντας τον ποταμοχείμαρρο “Ζηλιάνα” ή γνωστό στην αρχαιότητα ως “Συν”. Η Ζηλιάνα αποτελεί έναν από τους πιο καταστροφικούς χείμαρρους του Ολύμπου, γεγονός που δικαιολογεί την καταστροφή των Λειβήθρων. Η πρώτη αναφορά της πόλης γίνεται από τον Στράβωνα, ο οποίος υποστηρίζει ότι τα Λείβηθρα βρίσκονται κοντά στην κώμη Πίμπλεια της πόλης του Δίου. Ο Παυσανίας, με τη σειρά του, διηγήθηκε ότι η πόλη καταστράφηκε «υπό του Ζυός, χειμάρρου του Ολύμπου».
Ο αρχαιολογικός χώρος Λειβήθρων αποτελείται από την πόλη, την Ακρόπολη, το Οινοποείο, τα Νεκροταφεία και περιβάλλεται από τις κοίτες των χειμάρρων που καλύπτονται από αιωνόβιο πλατανόδασος.
Ο αρχαιολογικός χώρος των Λειβήθρων και η ακρόπολη
Στη θέση «Καστρί» βρίσκεται η ακρόπολη των Λειβήθρων, έκτασης 15 στρεμμάτων, η οποία οριοθετείται από τους χειμάρρους της Ζηλιάνας. Τα αρχαιότερα σημάδια ζωής στην περιοχή χρονολογούνται περί τον 8ο αιώνα π.Χ., ενώ η εγκατάλειψη της τον 1ο αιώνα π.Χ. Μερικά κτίσματα ανάγονται τουλάχιστον ως την μυκηναϊκή εποχή. Η καταστροφή της ακρόπολης πιθανολογείται πως προήλθε είτε από σεισμό είτε από έναν ισχυρό μετασεισμό που οδήγησε σε μετατόπιση των νερών του Ολύμπου.
Στα Λείβηθρα ανακαλύφθηκαν τείχη κτισμένα από τον Βασιλιά Αρχέλαο της Μακεδονίας περί τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Ως τοπωνύμιο εκτείνεται από τον συνοικισμό Άγιος Νικόλαος (Παλιάμπελα-Πλατάνια) μέχρι τον χείμαρρο Ζηλιάνα. Ο αρχαιολογικός χώρος Λειβήθρων και η αρχαία πόλη πιθανολογείται πως εκτείνεται στα σημερινά Αλώνια της Σκοτίνας. Η ακρόπολη των Λειβήθρων βρίσκεται στο τμήμα της παλιάς Λεπτοκαρυάς. Η κατοίκηση στην περιοχή ήταν συνεχής, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και τα βυζαντινά.
Σε μερικές δοκιμαστικές τομές βρέθηκαν διάφορα οικιστικά κατάλοιπα των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Η ανασκαφική έρευνα ωστόσο, είναι πολύ αποσπασματική. Στη γειτονική Σκοτίνα βρέθηκαν οικιστικά κατάλοιπα της Μυκηναϊκής εποχής και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Βρέθηκε επίσης και μεγάλος αριθμός νομισμάτων που σχετίζονται με περιοχές της Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Κεντρικής Ελλάδας.
Η μορφή και η έκταση της πόλης παραμένει άγνωστη μέχρι στιγμής. Υπάρχουν κάποια επιφανειακά οικοδομικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα, τα οποία την τοποθετούν βορειοδυτικά της ακρόπολης. Κατά τις αναφορές του Πλούταρχου, στην πόλη των Λειβήθρων υπήρχε επίσης και άγαλμα του Ορφέως από ξύλο κυπαρισσιού.
Νεκροταφείο Λειβήθρων
Στους πρόποδες του Άνω Ολύμπου σε υψόμετρο περίπου 300 μέτρων, βρέθηκαν κάποιοι τάφοι. Ένας σε σχήμα κιβωτίου, ένας αποσπασματικά σωζόμενος, ένας συλημένος, ένας κτιστός με τροχάλα και σχιστόπλακες και ένας καλυβίτης ιστορικών χρόνων. Η νεκρόπολη στη θέση “Βακούφικα” εκτιμάται να είναι της Εποχής του Χαλκού.
Υπάρχει και ένας ακόμη νεκρότοπος στα βορειοδυτικά της ακρόπολης, ο οποίος καταστράφηκε κατά τη κατασκευή του ορεινού δρόμου Καρυάς-Λεπτοκαρυάς. Επρόκειτο για δέκα μονούς τάφους, πρόσφατα συλημένους από τους οποίους διασώθηκαν παρά μόνο χάντρες, κεχριμπάρι, χαλκός και πολλά όστρεα και όστρακα, κυρίως μυκηναϊκού τύπου. Πολύ κοντά τους βρέθηκε κτίσμα και περίβολος με κατεύθυνση την ακρόπολη των Λειβήθρων.
Μερικά κτίσματα που δεν ανασκάφηκαν σώζονται σε μικρή απόσταση επί της όχθης του ποταμού Γρίβα. Κάποια από τα βασικά ευρήματα των ανασκαφών, τα οποία ωστόσο βρίσκονται σε πρώτο στάδιο, είναι ορισμένα δάπεδα εσωτερικών χώρων, εξωτερικά λιθόστρωτα, νομίσματα και ειδώλια.
Λείβηθρα: Ορεινός δρόμος «Κανάλια»
Στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο Λειβήθρων, επάνω στον Όλυμπο διασώθηκε ένας ορεινός λιθόστρωτος δρόμος. Ο δρόμος αυτός αποτελεί σύνδεσμο της Θεσσαλίας με τη Μακεδονία και εκτείνεται κατά μήκος του φυσικού περάσματος από τα Λείβηθρα προς την Περραιβία.
Κατά την κατασκευή του ορεινού δρόμου Καρυάς-Λεπτοκαρυάς, ο δρόμος σώθηκε τελευταία στιγμή από βέβαιη καταστροφή με λίγες σχετικά απώλειες. Λόγω της σύγχρονης καταστροφής, στο φως ήρθαν διάφορα σημεία του ορεινού δρόμου με επιφανειακή έρευνα. Επίσης, το 2000 κοντά στον κόμβο της Λεπτοκαρυάς στην Εθνική Οδό αποκαλύφθηκε ένα μικρό τμήμα του λιθόστρωτου δρόμου. Ο δρόμος έχει την μορφή μονοπατιού και σε ορισμένα σημεία διακρίνονται μεμονωμένες στρωμένες πέτρες και ίχνη τροχών.
Στην περιοχή δεν βρέθηκαν κινητά ευρήματα, εκτός από εκείνα των κυνηγών και του εμφυλίου πολέμου.
Αρχαιολογικό πάρκο στα Λείβηθρα
Στο νοτιοανατολικό άκρο του αρχαιολογικού χώρου Λειβήθρων βρίσκεται το θεματικό πάρκο, σε δημόσια έκταση 67 στρεμμάτων. Η θεματολογία και ο λειτουργικός του στόχος εστιάζει στον Μακεδονικό Όλυμπο και το σύγγραμμα της Ε. Πουλάκη – Παντερμαλή. Το πάρκο μυεί τον επισκέπτη ιστορικά και αρχαιολογικά στην ευρύτερη περιοχή του Ολύμπου και την καθημερινή ζωή στην αρχαιότητα. Απευθύνεται σε όλες τις ομάδες κοινού και διαμορφώνεται σε 3 θεματικές περιοχές: 1) Περιοχή ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, 2) Η Φύση διηγείται τον μύθο της και 3) Αναβάθμιση Δάσους.
Στην αφετηρία του πάρκου βρίσκεται ένα κτίριο που χρονολογείται στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Στο κεντρικό τμήμα του πάρκου υπάρχει μια τετράγωνη κάτοψη που χρησιμοποιείται για την ενημέρωση και υλοποίηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Συνεχίζοντας τον περίπατο βρίσκουμε διάφορα κιόσκια, τα οποία περιέχουν εποπτικό υλικό για τον Ορφέα και την οικογένεια των Μουσών. Διάφορες υπαίθριες κατασκευές, όπως παγκάκια, βρύσες, ενημερωτικές πινακίδες και το παρατηρητήριο πλαισιώνουν το θεματικό πάρκο και λειτουργούν ως στάσεις ξεκούρασης και ανατροφοδότησης.
Το θεματικό πάρκο αποτελείται από τις εξής περιοχές: 1) Έναρξη διαδρομής, 2) Φυλάκιο, 3) Θεμέλιο αψιδωτού μυκηναϊκού κτιρίου 4) Οβάλ κτίριο φυσικής δόμησης 5) Κεντρικό κτίριο ενημέρωσης 6) Κιόσκια Ορφέα-Μουσών, 7) Θέατρο, 8) Αγροί φυσικής καλλιέργειας, 9) Παρατηρητήριο, 10) Προς ακρόπολη.
