Ο Δασκαλογιάννης, ο μεγάλος ήρωας της Κρήτης, ο αρχηγός της Επανάστασης των Σφακίων του 1770, ήταν γιός του Ανδρέα Βλάχου. Τα παιδιά του Ανδρέα Βλάχου ήταν ο Γεώργιος, ο Μανούσος, ο Νικόλαος, ο Χατζη-Σγουρομαλλής (κάποιοι τον θεωρούν ίδιο πρόσωπο με τον Νικόλαο), ο Παύλος, ο Γιάννης (Δασκαλογιάννης) και η Αικατερίνη (Κατίκω). Οι Βλάχοι ήταν από την Ανώπολη Σφακίων και ήταν κλάδος της μεγάλης οικογένειας των Σκορδίληδων από την Πόλη. Ονομάστηκαν Βλάχοι μετά την επιστροφή τους από τη Βλαχία, όπου είχαν μεταναστεύσει, διαβιώσει και πλουτίσει (εφοπλιστές).
*Γράφει ο Γιάννης Νεονάκης
Ο γενάρχης Ανδρέας Βλάχος ή Αναγνώστης (έψαλλε στην εκκλησία) ήταν καραβοκύρης. Οι Σφακιανοί ασχολούνταν συστηματικά με τη ναυτιλία. Τα ναυπηγεία τους ήταν στον Προσγιαλό (Χώρα Σφακίων) και στο Λουτρό. Οι εμπορικές τους σχέσεις με τα διάφορα λιμάνια της Μεσογείου τούς επέβαλλαν να μορφώνονται αρκετά και να μαθαίνουν ξένες γλώσσες. Το πνευματικό τους επίπεδο ήταν πολύ υψηλό.
Ένας από τους πιο πλούσιους (είχε τέσσερα τρικάταρτα καράβια), πιο μορφωμένους και πιο πολυταξιδεμένους ήταν ο Ιωάννης Βλάχος. Λέγεται ότι ο πατέρας του τον είχε στείλει για σπουδές στην Ιταλία. Λόγω της βαθιάς του μορφώσεως, έλαβε το τιμητικό προσωνύμιο “δάσκαλος” (Δασκαλογιάννης). Γεννήθηκε το 1722 ή κατά άλλους το 1730. Μιλούσε Ιταλικά και Ρωσικά, φορούσε ευρωπαϊκά ρούχα και καπέλο, και ήταν εξαιρετικά μορφωμένος. Βλέποντας την κατάσταση στην Κρήτη με τους σκοτωμούς και τους εξισλαμισμούς, έλεγε με πόνο ψυχής πως, αν συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση, σε λίγα χρόνια θα χάνονταν οριστικά η Ρωμιοσύνη και ο Χριστιανισμός από την Κρήτη. Με την παραίνεση και των Ρώσων (οι οποίοι τελικά τον εγκατέλειψαν) και τη σύμφωνη γνώμη των υπόλοιπων Σφακιανών, ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου του 1770 από την Ανώπολη την Επανάσταση των Σφακίων, η οποία κατεπνίγη στο αίμα και ο Δασκαλογιάννης μαζί με άλλους οδηγήθηκε αιχμάλωτος στο Μεγάλο Κάστρο (Ηράκλειο).
Με τη γυναίκα του Σγουρομαλλίνη ή Ξανθομαλλίνη είχαν αποκτήσει κόρες (Ανθούσα, Μαρία, Ελευθερούσα) και γιους (Ανδρέα και πιθανώς Νικόλαο). Μετά την αποτυχία της επανάστασης, ο Δασκαλογιάννης ήταν κρατούμενος του διοικητή Χουσεΐν Πασά στο Μεγάλο Κάστρο (Ηράκλειο). Στις 17 Ιουνίου του 1771, ημέρα Παρασκευή, αργία των μουσουλμάνων, ο Χουσεΐν κάλεσε στο σαλόνι του Διοικητηρίου τον Δασκαλογιάννη και άρχισε να τον ανακρίνει και να τον υβρίζει. Διέταξε να τον δέσουν και να τον οδηγήσουν στον τόπο του μαρτυρίου. Ορισμένοι θεωρούν ότι ο τόπος αυτός ήταν η πλατεία που οι Οθωμανοί αποκαλούσαν Ατ-Μεϊντάν στην ανατολική πύλη του Κάστρου, στη νότια πλευρά της σημερινής πλατείας Ελευθερίας. Άλλοι θεωρούν ότι ήταν η πλατεία της Αγχόνης (στη σημερινή πλατεία μπροστά από τη Λέσχη Αξιωματικών). Η πιο πιθανή εκδοχή (την αναφέρει ο ιστορικός Μουρέλλος) είναι ότι ο τόπος του μαρτυρίου του ήταν η πλατεία των Λιονταριών. Η εξέδρα στήθηκε κάτω από ένα μεγάλο πλάτανο.
Ήταν ημέρα αργίας και η πλατεία ήταν γεμάτη κόσμο. Γυμνό, δεμένο χέρια-πόδια και κρεμασμένο από τον πλάτανο άρχισαν να τον γδέρνουν ζωντανό. Του έβγαζαν λωρίδες και τις πετούσαν κάτω. Μπροστά του είχαν βάλει και καθρέπτη για να επιτείνουν τον πόνο του. Δεμένο έφεραν μπροστά του και τον αδερφό του Χατζη-Σγουρομαλλή. Όταν είδαν ο ένας τον άλλο, οι στιγμές ήταν ανείπωτου πόνου. Από τότε ο Χατζη-Σγουρομαλλής τρελάθηκε και έμεινε έτσι έως το τέλος της ζωής του. Συνεχώς δε επαναλάμβανε δύο λέξεις «και-και». Γι' αυτό και οι απόγονοί του ονομάζονταν “Καικαίδες” ή “Καικιαδάκηδες”. Το συγκινητικό είναι ότι ο Δασκαλογιάννης υπέστη το μαρτύριο χωρίς να εκστομίσει ύβρεις ή κατάρες. Πέθανε από αιμορραγία και το άψυχο κορμί του έμεινε μέρες στον πλάτανο. Το λείψανό του το έθαψαν στην περιοχή Γερωνυμάκη.
Μαζί με άλλους Σφακιανούς είχε παραδοθεί στους Οθωμανούς και ο αδελφός του Δασκαλογιάννη Νικόλαος, τον οποίο και έσφαξαν οι Οθωμανοί. Τα άλλα του αδέλφια, ο Γεώργιος (ο επονομαζόμενος Νεόνης, οι απόγονοί του Νεονάκηδες), ο Παύλος και ο Μανούσος, είχαν φύγει στα Κύθηρα και σώθηκαν. Πιθανότατα και η γυναίκα του Δασκαλογιάννη Σγουρομαλλίνη. Η κόρη τους Ανθούσα ήταν παντρεμένη πριν την Επανάσταση με τον Γεώργιο Δασκαλάκη, τον επονομαζόμενο Παχύ (οι απόγονοί τους Παχυνάκηδες). Αρχικά εθεωρείτο ότι είχε χαθεί και αυτή στο Λουτρό κατά την καταδίωξη. Φαίνεται όμως ότι επέζησε και με τον σύζυγό της την εξόρισαν οι Οθωμανοί στις Δαφνές Μαλεβιζίου. Οι άλλες δύο κόρες του, Ελευθερούσα και Μαρία, είχαν πιαστεί και ήταν σε πλήρη απομόνωση στο Κάστρο.
Ο Πασάς του Κάστρου πάντρεψε την Ελευθερούσα με τον πλούσιο βαλή της Σμύρνης Γιαλί Χουσεΐν Μπέη, ενώ έδωσε την πανέμορφη Μαρία γυναίκα στον Αρχιλογιστή της Διοίκησής του (Ντεφτερντάμπαση) Αμπλού Αχμέτ, ο οποίος αργότερα μετατέθηκε ως υπασπιστής του Σουλτάνου στην Πόλη. Ο γιος του Δασκαλογιάννη, Ανδρέας, είχε νυμφευθεί την Αλεξάνδρα από την οικογένεια των Σεϊμένηδων στην Ανώπολη και είχε απογόνους: (α) τον Γεώργιο Δασκαλάκη (επονομαζόμενο και Τζελεπή για το εξαιρετικό παρουσιαστικό και την κομψότητά του - έγινε ήρωας του 1821 και σκοτώθηκε στους αγώνες), (β) τον Μανούσο, που ήταν καπετάνιος μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο στα καράβια και (γ) τον Ιωάννη, που έγινε αρχηγός σε Σωματοφυλακή Σφακιανών του Ναπολέοντα. Υπάρχει και η ανεπιβεβαίωτη παράδοση και για ένα μικρότερο γιο του Δασκαλογιάννη, τον Νικόλαο, πέντε ετών, ο οποίος σώθηκε στα Κύθηρα.
Όταν ο Πρίγκιπας Γεώργιος ήρθε στην Κρήτη, διέταξε έρευνα για τους απογόνους του Δασκαλογιάννη και οι ερευνητές ανέφεραν ότι ο τότε Μητροπολίτης Κρήτης είχε προστατεύσει το εν λόγω ορφανό παιδί, το οποίο το πήρε ψυχογιό κάποιος βαφέας κοντά στο Μεϊντάνι. Το παιδί αυτό θεωρείται ότι ήταν ο πατέρας του συμβολαιογράφου Δημητρίου Βλαχάκη και του δικηγόρου Ανδρέα Βλαχάκη.
Ο πλούσιος Αμπλού Αχμέτ σεβάστηκε πολύ τη γυναίκα του Μαρία και δεν την πίεσε ποτέ να εξομώσει. Έζησαν αρχοντικά στην Πόλη. Η Μαρία παρέμεινε πάντα πιστή χριστιανή και λέγεται ότι είχε κάνει ένα δωμάτιο του σπιτιού της εκκλησάκι. Έμεινε πιστή στην προτροπή του πατέρα της, τον οποίο υπεραγαπούσε, να μην αλλαξοπιστήσει ό,τι κι αν συμβεί. Το 1816 πεθαίνει ο Αμπλού Αχμέτ και δύο χρόνια αργότερα και οι δυο γιοι τους. Η Μαρία μένει χήρα, ενώ έχει μεγάλη περιουσία. Ζει χριστιανικά στην Πόλη με τον καημό της πατρίδας της.
Τον Μάρτιο του 1821 αποφασίζει να επισκεφτεί την Τήνο για να προσκυνήσει την εικόνα της Παναγίας που πρόσφατα είχε ανευρεθεί. Στο λιμάνι είναι ένα μπρίκι με κρητικό καπετάνιο. Συνεννοείται μαζί του, όμως το καράβι δεν έχει άδεια απόπλου. Η Μαρία λαμβάνει φιρμάνι από τον οικογενειακό τους φίλο Κωνσταντίνο Μουρούζη, Μεγάλο Διερμηνέα της Πύλης, και το καράβι αναχωρεί. Ο καπετάνιος του καραβιού Μανούσος ρωτάει τη Δασκαλογιάννη ποια είναι και έχει τέτοια δύναμη και αυτή του αφηγείται τη ζωή της. Ο καπετάνιος είναι ο Μανούσος Δασκαλάκης, γιος του αδερφού της Ανδρέα, και τότε μόνο συνειδητοποιεί ότι η γυναίκα μπροστά του ήταν η χαμένη τους θεία Μαρία! Η συγκίνηση είναι μεγάλη! Η Μαρία από την ένταση λιποθυμά.
Γραμματέας του καραβιού είναι ο αδελφός του Μανούσου, Γιώργης, ο επονομαζόμενος και Τζελεπής. Αυτός αναφέρει στη θεία του ότι θέλει να αγωνιστεί για την ελευθερία της πατρίδας, που τότε αρχίζει και πάλι τους αγώνες της και η Μαρία τον ενθαρρύνει. Ο Γιώργης κατεβαίνει από το καράβι και μέσω Σάμου φτάνει στο Κουσάντασι, όπου οργανώνει σώμα Κρητικών προσφύγων. Η θεία του Μαρία χρηματοδοτεί και εξοπλίζει σώμα είκοσι ενόπλων, το οποίο ενώνεται με το σώμα του Γιώργη και όλοι μαζί κατεβαίνουν στην Κρήτη. Ο Γιώργης (1791-1821) διακρίθηκε ως οπλαρχηγός για τους αγώνες του και τελικά σκοτώθηκε μαχόμενος ως ήρωας στην Κάντανο Σελίνου, στη θέση Σταυρός, το 1821.
Η Μαρία είχε παραμείνει στην Τήνο, όπου και έμαθε για τον ηρωικό χαμό του ανιψιού της. Διέθεσε μεγάλα ποσά από την περιουσία της, ενώ μάζεψε και πολλά χρήματα από τους γνωστούς της στην Πόλη και βοήθησε σημαντικά στην ίδρυση του Πανελληνίου Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας. Έγινε μοναχή και πέθανε στην Τήνο το 1823.
Η οικογένεια Δασκαλογιάννη έχει προσφέρει πολλά και σημαντικά στη Ρωμιοσύνη και στη συνεχιζόμενη πορεία του Γένους μας.
