Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκπαίδευση, πρωτοβάθμια και δ/θμια στην Άνω Βιάννο και τούτο, γιατί τη βλέπουμε στα πρώτα της βήματα, σε ιδιωτική μορφή. Λίγο πριν το 1850 λειτουργούν δύο ιδιωτικά δημοτικά με ξακουστούς ιδρυτές δασκάλους, το Νικόλαο Κονδυλάκη ή Κονδύλα και το Νικόλα Πλουμίδη. Μάλιστα και των δύο η φήμη είχε ξεπεράσει τα όρια της Κρήτης.
Για τον Κονδύλα ξέρουμε ότι σε αίτημα των Ιεραπετριτών προς τον επίσκοπό τους να τους βρει επιτέλους ένα δάσκαλο να μαθαίνουν τα παιδιά τους γράμματα, εκείνος τους παρουσίασε τον Κονδυλάκη και κατά την προσφώνησή του ανέφερε: Σας παρουσιάζω τον καλλίτερο δάσκαλο της Κρήτης, το Βιαννίτη Κονδυλάκη Νικόλαο κι ελπίζω να σταματήσετε τις διαμαρτυρίες, ιδού λοιπόν πεδίον λαμπρόν για τη μόρφωση των τέκνων σας!
Για τον δε Πλουμίδη γνωρίζουμε ότι διακρίθηκε στους απελευθερωτικούς αγώνες εναντίον των Τούρκων και στην πάνω Ελλάδα, αλλά και στην Κρήτη, τιμήθηκε από τον Καποδίστρια, ήταν από τους πρώτους σπουδαστές της στρατιωτικής σχολής Ευελπίδων που ίδρυσε το 1828 ο πρώτος κυβερνήτης στο Ναύπλιο, του παραχωρήθηκε μεγάλη έκταση γης στην ελεύθερη τότε Ελλάδα, αλλά προτίμησε να έλθει στη Βιάννο και να ιδρύσει δημοτικό σχολείο, γιατί πίστευε πως το σχολείο θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση της πατρίδας. Υποστήριζε πως μόνο όταν τα ελληνόπουλα μάθουν την ένδοξη ιστορία της πατρίδας, θα μπορέσουν και να την ελευθερώσουν.
Τα πρώτα δημοτικά και ημιγυμνάσια σχολεία άρχισαν να λειτουργούν στην ελεύθερη μικρή τότε Ελλάδα προς το τέλος της δεκαετίας 1830 και ιδρύθηκαν με διατάγματα το 1835 και 36 επί αντιβασιλείας Όθωνα, ( Γερμανικό σύστημα εκπ/σης).
Τη δεκαετία του 1860 ξεκινάει η ίδρυση δημόσιων δημοτικών στην επαρχία Βιάννου. Μάλιστα το πρώτο είναι στον Άγιο Βασίλειο, ακολουθεί της Άνω Βιάννου, Πεύκου, Αμιρών, Συκολόγου. Μέχρι και το 1890 όλα τα χωριά της επαρχίας έχουν το δικό τους δημόσιο σχολείο. Τα σχολεία ήταν τεταρτάξια, στεγάζονταν δε καταρχήν σε ιδιωτικά κτήρια . Οι μαθητές διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, ιστορία, θρησκευτικά, αριθμητική, γεωγραφία.
Το 1880 ιδρύεται στη Βιάννο το περίφημο σχολαρχείο, ή Ελληνικό σχολείο, ή ημιγυμνάσιο, μια βαθμίδα ανώτερη από το δημοτικό, το πρώτο σκαλί της δευτεροβάθμιας εκπ/σης, ήταν τριτάξιο και οι απόφοιτοί του μπορούσαν να διδάξουν σε δημοτικά. Είναι οι περίφημοι δημοδιδάσκαλοι. Γνωστός δημοδιδάσκαλος στους παλαιότερους ήταν ο Ηγουμενίδης Νικόλαος (παππούς του σημερινού βουλευτή). Το 1880 ιδρύεται και στο Ηράκλειο το πρώτο στην Κρήτη Γυμνάσιο όπου οι απόφοιτοι των σχολαρχείων, μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Το 1909 ο Μανώλης Γελασάκης (παππούς της δασκάλας Βαγγελιώς Κοκολάκη) αποφοίτησε από το Γυμνάσιο αυτό, όταν δε ήρθε με το απολυτήριο στο χωριό, ο πατέρας του έστησε μεγάλο γλέντι προς τιμήν του.
Ο διακαής όμως πόθος είναι το Γυμνάσιο. Η συνέχιση των σπουδών στο Ηράκλειο, είναι δύσκολη, έως ακατόρθωτη, δυο μέρες δρόμος με τα ζώα, τα ενοίκια ακριβά και οι Βιαννίτες ανήμποροι να τα επωμιστούν. Ενδεικτική είναι η επιστολή που απέστειλε το Σεπτέμβριο 1880 ο μαθητής τότε της Α΄ Γυμνασίου Παπαμαστοράκης Γεώργιος ο μετέπειτα πρώτος πρωθυπουργός Κρήτης προς τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Κυριλλον Μελέτιο και την περί Αυτόν Σεβαστήν και Έντιμον Εφορίαν, όπου ζητεί τη δωρεά χορήγηση βιβλίων της β΄τάξης και εμμέσως την ίδρυση Γυμνασίου στη Βιάννο, επικαλούμενος οικονομική αδυναμία να συνεχίσει τις σπουδές του στο Ηράκλειο.
“Ο ευσεβάστως υποφαινόμενος Γεώργιος Παπαμαστοράκης, εκ του χωρίου Βιάννου της Επαρχίας Αρκαδίας, πατρός ορφανός, διακούσας τα εν τη πρώτη γυμνασιακή τάξει διδασκόμενα μαθήματα και εξετασθείς δημοσία εκρίθην άξιος της δευτέρας γυμνασιακής τάξεως. Επειδή δε ο μακαρίτης πατήρ μου έπεσε μαχόμενος κατά των εχθρών εις το πεδίον της μάχης και άφησε την τάλαιν μητέρα μου μετά εξ ορφανών, όθεν μη έχων μέσα, παρακαλώ την Έντιμον και Σεβαστήν Εφορίαν, όπως ευαρεστουμένη μοι χορηγήσει τα απαιτούμενα βιβλία προς εκπλήρωσιν της καταφλεγούσης την καρδίαν μου επιθυμίας και πόθου μου. Εύελπις ων ότι εισακουσθήσεται η δέησίς μου διατελώ Ταπεινότατος και ευπειθέστατος δούλος σας“. Εν Ηρακλείω τη 22α Σεπτεμβρίου 1880.
Το 1920, έρχεται στη Βιάννο η είδηση ότι ο Βενιζέλος θα κατέβει στα Χανιά. Αμέσως συγκροτείται εξαμελής επιτροπή – δυστυχώς από προφορική μαρτυρία είναι γνωστά μόνο δύο μέλη της (Κατσαράκης Νικόλαος, Γιαμαλάκης Σταύρος) – με σκοπό να τον επισκεφτεί και να ζητήσει την ίδρυση Γυμνασίου. Μετά από ένα ταξίδι έξι ημερών φτάνουν στα Χανιά, γίνονται δεκτοί από τον Βενιζέλο και παίρνουν τη διαβεβαίωση της ίδρυσης του σχολείου. Ερχόμενοι στη Βιάννο με το ευχάριστο νέο, το οποίο μαθεύτηκε αυθημερόν, αποθεώνονται στην κυριολεξία.
Πράγματι, το Γυμνάσιο Βιάννου ιδρύεται με το βασιλικό διάταγμα 176/22-09-1921. Για δέκα χρόνια θα στεγαστεί σε ιδιωτικές αίθουσες στη συνοικία Πλάκα, αλλά και στην πλατεία στο κέντρο του χωριού. Προέχει τώρα η οικοδόμηση κτηρίου, να στεγαστεί και να βελτιωθούν οι συνθήκες λειτουργίας του. Ως προς την τοποθεσία προτείνονται ισόπεδα οικόπεδα, δεδομένου ότι τα χρόνια κείνα δεν υπήρχαν χωματουργικά μηχανήματα, για ισοπέδωση πρανών και λόφων. Επικράτησε όμως η πρόταση του δημάρχου Κοκολάκη Στέργιου, που πρότεινε το λόφο της Πλάκας, επιχειρηματολογώντας ότι εκεί είναι η θέση του σαν πνευματικό ίδρυμα, να φαίνεται απόλο το χωριό και να το φωτίζει σαν πνευματικός φάρος που είναι. Επιβάλλεται υποχρεωτική εργασία στους κατοίκους και με τα πρωτόγονα μέσα της εποχής (κασμάδες, τσάπες, φτυάρια, καρότσια με σιδερένιους τροχούς), ισοπεδώνεται ο λόφος. Εργολάβος αναλαμβάνει ο Παπαδημητράκης Χριστόφορος και αναθέτει στον πρωτομάστορα Γελασάκη Μιχάλη την οικοδόμηση.
Το 1928 αφού συγκεντρώθηκαν οι πέτρες, η άμμος και ο ασβέστης ξεκίνησαν οι εργασίες και ολοκληρώθηκαν το 1930. Πλήθος κόσμου, απ΄όλα τα χωριά της επαρχίας συνέρρευσε, να δει το διδακτήριο, με τις έξι αίθουσες και τα γραφεία του δ/ντή και των καθηγητών. Οι δύο αίθουσες, καθώς μπαίνουμε αριστερά, χωριζόταν με ξύλινο παραβάν, που άνοιγε για την πραγματοποίηση των σχολικών εκδηλώσεων χωρητικότητας περίπου ογδόντα καθισμάτων. Σ’ αυτή τη διπλή αίθουσα συγκέντρωσαν οι Γερμανοί κατακτητές το Σεπτέμβρη του ΄43, περί τους τριακοσίους Βιαννίτες και Καλαμιώτες, με σκοπό την εκτέλεσή τους και η οποία αποσοβήθηκε την τελευταία στιγμή με την επέμβαση του Ερυθρού Σταυρού και του επισκόπου Ευγενίου Ψαλιδάκη. Δύο αύλειοι χώροι, ο βόρειος για τις μαθήτριες και ο νότιος για τους μαθητές, χωριστές επίσης τουαλέτες στη δυτική πλευρά του κτηρίου συμπλήρωσαν το συγκρότημα του διδακτηρίου. Φυτεύτηκαν πεύκα σε όλο το πρανές και προσέδωσαν άλλη χάρη στην όλη ζωγραφιά. Οι ξερολιθιές με μαύρη πέτρα, από την πλευρά του δρόμου, αλλά και αυτή προς την Πλάκα που κρατάει το νότιο αύλειο χώρο, είναι όντως αξιοθαύμαστες.
Τα εγκαίνια σε πανηγυρικό κλίμα και με προσέλευση πλήθους κόσμου απ΄όλα τα χωριά της επαρχίας θα τελεστούν την 6η/12ου/1931 και η λειτουργία του σχολείου στο διδακτήριο θα ξεκινήσει την 20ή /1ου/1932.
Στο σχολείο θα φοιτήσουν μαθητές, από τα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας (Μύρτος, Μύθοι, Μουρνιές…), τα χωριά της Μεσσαράς, τα Μπαρίτικα, την Παναγιά, Οροπέδιο Λασιθίου, ως και από τα Χανιά φοίτησαν μαθητές ερχόμενοι εδώ λόγω βεντέτας. Δίδαξαν καθηγητές , απ’ όλη την Ελλάδα, οι οποίοι διέμεναν εδώ και με την παρουσία τους ανέβασαν το επίπεδο, όχι μόνο των μαθητών τους αλλά και των κατοίκων της Βιάννου.
Το σχολείο λειτουργεί αδιαλλείπτως μέχρι και σήμερα. Το 1966 -67 προστέθηκε η ανατολική πτέρυγα, το 2003 – 04 η Βιβλιοθήκη και δύο αίθουσες. Διαθέτει εργαστήριο Φυσικής και Χημείας καθώς και Πληροφορικής.
Τα οφέλη, από την ίδρυση του σχολείου, όχι μόνο για τη Βιάννο , αλλά και για όλη την ευρύτερη περιοχή, δε χρειάζεται να παρουσιαστούν, είναι αυτονόητα, πνευματικά, πολιτιστικά, οικονομικά. Χιλιάδες μαθητές αποφοίτησαν συνεχίζοντας τις σπουδές τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, γενόμενοι επιστήμονες χρήσιμοι στην κοινωνία και την πολιτεία. Το δε αρχείο του, εκατό χρόνων (1900 – 2000) σε ηλεκτρονική μορφή από το 2009, είναι ανεκτίμητος θησαυρός, όχι μόνο για τους συνεπαρχιώτες – συνδημότες, αλλά για όλη την ιστορική έρευνα, λόγω και των γεγονότων τη Γερμανική κατοχή.
Το Λύκειο που κατά καιρούς κινδύνευσε να αναστείλει τη λειτουργία του λόγω του μικρού αριθμού μαθητών, τελικά λειτουργεί κανονικά. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο αείμνηστος Διακάκης Ελευθέριος, πρόεδρος τότε του Συλλόγου Βιαννιτών Ηρακλείου “ο Διαβάτης”, είχε σκεφτεί την ίδρυση συλλόγου φίλων του Γυμνασίου – Λυκείου Βιάννου, με σκοπό την αποσόβηση του κινδύνου αναστολής της λειτουργίας τους, αλλά δυστυχώς δεν πρόλαβε, λόγω του ξαφνικού θανάτου του.
Το σχολείο αγαπήθηκε όσο κανείς άλλος χώρος στη ζωή μας. Εδώ μάθαμε γράμματα, εδώ ερωτευτήκαμε, εδώ αποκτήσαμε φίλους ξεχωριστούς για όλη μας τη ζωή. Ο συμμαθητής και η συμμαθήτρια είναι πρόσωπα ιερά! Αξίζει να αναφέρω τούτο. Σε συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στις εγκαταστάσεις του, είδα επισκέπτες από το ανατολικό Μονοφάτσι και φιλούσαν τους τοίχους του και άλλος από τα Μπαρίτικα φίλησε την πόρτα του γραφείου των καθηγητών.
Αλήθεια, υπάρχει χώρος, ιερότερος του σχολείου;
Τέως λυκειάρχης κ. Μύρωνας Γελασάκης