Ξεφυλλίζοντας αργά-αργά μια από τις πιο σπουδαίες εφημερίδες του Μεγάλου Κάστρου, μένω για μια ακόμη φορά τόσο γοητεύμένος. Σίγουρα δεν θα μπορούσε οποιοσδήποτε αναγνώστης ν’ αντισταθεί και να μείνει ασυγκίνητος σ’ ένα από τα κείμενα της προπολεμικής εφημερίδας “Η Δράσις”, ειδικότερα από την πλούσια φιλολογική της σελίδα. Από τη στήλη “Γράμματα και τέχνες- κρίσεις των ξένων” γίνεται αναφορά στο πνευματικό Ηράκλειο στο φιλολογικό Ηράκλειο όπως το αποκαλούσαν κάποιοι.
Σίγουρα η Καστρινή πολιτεία δεν είναι καμία μεγάλη πόλη όπως λόγου χάρη η Θεσσαλονίκη. Ηταν αρκετά μικρή, όμως την κατοικούσαν μεγάλες καρδιές! Ταλέντα του πνεύματος, δημιουργοί περιοδικών, βιβλίων, διαλέξεων, ακροάσεων και μουσικών εκδηλώσεων. Ολότελα μια διαρκής πολιτιστική αύρα. Γνωστά δημιουργήματα σε εντύπη μορφή, “το Κάστρο”, “οι Κρητικές Σελίδες”, Τα “φύλλα τέχνης” και φυσικά όλες οι φιλολογικές σελίδες των εφημερίδων της εποχής.
Μιας εποχής που ανθούσε πνευματικά, μιας πόλης που ευνοούσε τέτοιες πνευματικές δράσεις, ξέροντας ίσως… ότι ένας πόλεμος και μια δυσβάσταχτη κατοχή που σε λίγο διάστημα θα ερχόταν θα σταματούσε το κάθε τι πνευματικό, δημιουργικό, πανανθρώπινο!
Τότε… σ’ εκείνο το πνευματικό Ηράκλειο πριν από τον πόλεμο και τι δεν συναντούσε κανείς! Τον Λευτέρη Αλεξίου, που όλοι τον θαύμαζαν για την εμβρίθειά του, αλλά και το κριτικό του πνεύμα. Πολλοί αναρωτιόντουσαν πώς μπήκε στην ψυχή του ποιητή της βοσκοπούλας για να συμπληρώσει τους χαμένους στίχους της. Σπουδαίες επίσης οι κριτικές του για τη μετάφραση της Θείας Κωμωδίας, καθώς και για τον Σολωμό.
Τον Μηνά Δημάκη με τους τόσο αληθινούς και ζωντανούς του στείχους, που ήταν αδύνατο να μη σε συνεπάρουν. Τον επίσης σπουδαίο και εκπληκτικό Άρη Δικταίο και φυσικά την μεγάλη ποιήτρια Κατίνα Παΐζη, που είχε τον δικό της τρόπο και τη δικής τος ολόδροση χάρη αλλά και τέχνη, για να εκφράζει τα ευγενικά και μελαγχολικά της αισθήματα.
Τον Μανόλη Αποστολίδη, έναν άνθρωπο με μεγάλη συμβολή στην κρητική λογοτεχνική αναγέννηση. Φυσικά και άλλους όπως οι: Γιάννης Μουρέλλος, Πέτρος Στυλίτης, Θρασύβουλος Σταυράκης και ο μπαρμπέρης, λογοτέχνης και ποιητής (όπως αρέσκονταν να τον αποκαλεί ο Μανόλης Καρέλλης), Μανόλης Δερμιτζάκης. Ακόμα και τη Θάλεια Καλλιγιάννη που ήξερε να δημιουργεί. Μεγάλη η θεληματικότητά της, η επιμονή της αλλά και η υπομονή. Ας δούμε όμως τι είπαν εκείνη την εποχή οι ξένοι, ποια ήταν η κριτική τους, οι συμβουλές τους και τα συμπεράσματά τους. Όλες τους οι απόψεις είναι καταγεγραμμένες στην καθημερινή Ηρακλειώτικη εφημερίδα “Η Δράσις”, όπως προανέφερα, και συγκεκριμένα στο φύλλο της 10ης Μαΐου 1938.
“Όλοι αυτοί οι ποιητές και οι πεζογράφοι μου φαντάζουν σαν το πλήρωμα ενός αρματωμένου πλοίου, έτοιμου να ξεκινήσει. Πλοίο είναι το φιλολογικό Ηράκλειο. Τιμή στους ναύτες του. Σε σας όλους πρωτοπόρους της νεοκρητικής λογοτεχνίας”. Οι παραπάνω κριτικές σκέψεις και απόψεις ανήκουν στον γνωστό λογοτέχνη Σωτήρη Σκίπη. Ένας άλλος θερμός φίλος των γραμμάτων και των τεχνών, ο υπουργός Πρωτευούσης Κώστας Κοτζιάς, μια από τις ευγενέστερες και εκλεκτότερες πνευματικές φυσιογνωμίες, όπως και η σύζυγός του, Αικατερίνη Κοτζιά, αναφέρονται με τα πιο θερμά και κολακευτικά λόγα για την πνευματική ζωή του Μεγάλου Κάστρου.
“Οι Κρήτες εκτός από την ψυχική παληκαριά έχουν και πνευματική που τη διακρίνει δύναμις μεγάλη.
Να κατεβούν οι Αθηναίοι εδώ στην Κρήτη, να γνωρίσουν τους ποιητάς της, τη μουσική της, τους ζωγράφους της, τους χορούς της και σαν γυρίσουν να έρθουν να τα πούμε”.
Ακολουθούν όμως και άλλα θετικά σχόλια της εφημερίδας τόσο από έντυπα της εποχής όσο και από επώνυμους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής!
“Όλα αυτά τα αγγέλματα που μας έρχονται με βιβλία, με περιοδικά για την πνευματική κίνηση που σημειώνεται στο Ηράκλειο μάς γεμίζουν από χαρά. Έπειτα από τον παλαιότερο λογοτέχνη κ. Λ. Αλεξίου, ακούονται οι νεώτεροι κ.κ. Δημάκης, Π. Στυλίτης, Α. Δικταίος, Μ. Καραμπίνης, η κα Θαλ. Καλλιγιάννη που διευθύνει το ζωηρό περιοδικό “Κρητικές Σελίδες”, η Δις Μαρίνα Μηλολιδάκη που κυκλοφόρησε τελευταία έναν ευέλπιδα τόμο διηγημάτων κ.λπ.
Κάτι πάει να γίνη λοιπόν στο Ηράκλειο. Μόνο χρειάζεται πάντα, εργασία, αφοσίωση”…
Περιοδικό “Μακεδονικές Ημέρες” τεύχος 3ον 1938”.
“Το Ηράκλειον της Κρήτης παρουσιάζει μίαν φιλολογικήν και λογοτεχνικήν άνθησιν αξιαν ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος και προσοχής. Βιβλία και περιοδικά εκδίδονται και διαλέξεις γίνονται περί των ανθρώπων και των Νεοελληνικών Γραμμάτων.
(Απόσπασμα από σχόλιον της εφημερίδος “Ελεύθερον Βήμα” Αθηνών, της 24-3-36).
Στο Ηράκλειο της Κρήτης σημειώνεται μια πραγματική πνευματική άνθησις” (Καθημερινή).
Νίκος Παπάς”
“…Το σύνολο των δημοσιευμένων στα δύο αυτά κρητικά περιοδικά “Κρητικές Σελίδες”, “Δρήρος” δείχνει ότι η Κρήτη είναι ενημερωμένη, παρακολουθεί τα ζητήματα της πνευματικής μας ζωής, θέλει και προσπαθεί στο μέτρο των δυνάμεών της, να προσφέρη κι αυτή τη συμβολή της για την ανάπτυξι της λογοτεχνίας μας.
Μερικά πρότυπα δημοσιεύματα είναι εργασίες που προσφέρουν ασφαλώς κάτι στην πνευματική μας ζωή, που πλουτίζουν τη λογοτεχνική μας δημιουργία.
(Απόσπασμα).
Κλέων Παράσχος
“Νέον Κράτος” 1937”.
“Αγαπητέ φίλε Κύριε Αποστολίδη,
Στη φίλη “Δράσι” διάβασα μόλις την απάντηση σας, καθώς και την απάντηση του κ. Π. Στυλίδη στο άρθρο του κ. Π. Παρακαλώ δεχθήτε τα συγχαρητήρια μου και την έκφραση της ικανοποίησής μου, για την καλή θέση που βάλατε για να ξετάστε το ζήτημα καθώς και για τον απλό και πειστικό τρόπο που τόσο καλά σεις κατέχετε όταν μιλάτε για πνευματικά πράγματα.
Δικό Σας.
Γιαν. Σκαριμπας
Χαλκίδα 11.4.38”
Σήμερα βιώνουμε και είμαστε αρκετά δέσμιοι μιας παρατεταμένης κρίσης. Πρόκειται για κρίση αξιών, ηθών, εθίμων και παραδόσεων, κρίση παιδείας και πολιτισμού. Εμείς μάταια ερμηνεύουμε μόνο την οικονομική της πλευρά, η οποία σίγουρα είναι απόρροια της έλλειψης ίσως και της απαξίωσης των προαναφερόμενων εννοιών!