Το κρητομυκηναϊκό εμπόριο μπορούμε να το ανιχνεύσουμε στην ευρύτερη περιοχή μας, από αρχαιολογικά ευρήματα και από επιγραφές σε διάφορα αρχεία τα οποία επιβεβαιώνουν τη σχέση αυτή.
Χαρακτηριστικά, σε επιγραφές της Γραμμικής Β γραφής έχουμε πινακίδες στις οποίες καταχωρούνται πληροφορίες οικονομικού περιεχομένου, που σχετίζονται με το εμπόριο και με τη μεταφορά εργατικού δυναμικού για την παραγωγή διαφόρων αγαθών. Χαρακτηριστική είναι και η καταγωγή των δούλων που καταγράφονται στις πινακίδες της Πύλου:
ki-ni-di-ja: Κνίδιαι, “γυναίκες από την Κνίδο” (η πελασγική Κνίδος βρίσκεται κοντά στο ακρωτήριο Τριόπιο της Μ. Ασίας. Ιδρύθηκε από τον Τρίοπα, τον πατέρα του Πελασγού).
mi-ra-ti-ja: Μιλάτιαι: Μιλήσιες, “γυναίκες από τη Μίλητο” (παραθαλάσσια πόλη της Μ. Ασίας. Πριν τη μυκηναϊκή κατάκτηση κατοικούνταν από Κάρες και από Κρήτες αποίκους).
ra-mi-ni-ja: Λάμνιαι: Λήμνιαι, “γυναίκες από τη Λήμνο”.
ze-pu2-ra3: Ζέφυραι: Ζεφύριαι, “γυναίκες από την Αλικαρνασσό” (παλαιότερα ονομαζόταν Ζεφυρία απ’ το παρακείμενο ακρωτήριο Ζεφύριο).
Εκτός των ανωτέρω αναφορών σε ομάδες εργατριών, υπάρχουν και αναφορές σε Αιγύπτιο a3-ku-pi-ti-jo (στο KN Db 1105.B) και Κύπριο στα αρχεία της Κνωσού του 14ου αι. π.Χ.
Οι επιγραφές που θα μελετήσουμε στην παρούσα εργασία έχουν βρεθεί στο βασίλειο του Μαρί στη Συρία, κοντά στον ποταμό Ευφράτη, και αναφέρονται σε εμπορική δραστηριότητα με τους Κρήτες (Καφτόρ).
Αφορμή στάθηκε η ομιλία της Karen Polinger Foster1 του Πανεπιστημίου του Yale, που πραγματοποιήθηκε πριν από λίγες ημέρες, στις 12.11.2019 στο ISAW στη Νέα Υόρκη. Η διάλεξη επικεντρώθηκε στα δισκία/έγγραφα, που ρίχνουν φως στις συνδέσεις μεταξύ Μαρίου και μινωικής Κρήτης.
Χάρη σε πολύ πρόσφατες νέες αναγνώσεις ασσυριολόγων, το σύνολο των σχετικών κειμένων έχει σχεδόν τριπλασιαστεί. Ειδικά στην ομιλία της η κ. Φόστερ παρουσίασε δύο επιγραφές μεγάλης σημασίας με αναφορά στα προϊόντα της μινωικής Κρήτης, όταν τα κατέγραφαν για αποθήκευση οι γραμματείς στο βασίλειο του Μαρί.
Συνολικά, στο λεγόμενο «Βασιλικό Αρχείο του Μαρί» στη Συρία έχουν βρεθεί 20.000 δισκία (επιγραφές) με σφηνοειδή γραφή.
Οι επιγραφές από το Αρχείο του Μαρί σχετίζονται με το τρίτο Βασίλειο (1780-1759 π.Χ.) και καταγράφουν μινωικές εμπορικές συναλλαγές αντικειμένων που ήλθαν από την Κρήτη την περίοδο που ήταν βασιλιάς στο Μαρί ο Zimri-Lim 1764 π.Χ. Αναλυτικά, καταγράφουν μεταλλικά είδη (φιάλες, βάζα, όπλα κ.ά.) που είναι από κασσίτερο, χρυσό και ασήμι.
Επιγραφές από το Μαρί
Στα δισκία από το Μαρί της Συρίας η Κρήτη αναφέρεται ως μια περιοχή με το όνομα Kaptar.
Το Καπταρ θεωρείται ότι σχετίζεται με την Κρήτη, που είχε το όνομα Caphtor, και με τη Βαβυλωνιακή λέξη Keptor που στη γλώσσα τους σημαίνει τοξότης.
Έτσι, από τις αρχές της 2ης χιλιετίας την Κρήτη την αποκαλούσαν «χώρα των Τοξοτών».
Η ίδια ρίζα kftw της λέξης παρέμεινε στους Αιγυπτίους, που αποκαλούσαν την Κρήτη Κεφτιού (Keftiu) και οι Σημίτες Καφτορίμ.
Στη μελέτη αυτή θα επικεντρωθούμε στα διοικητικά κείμενα των δωματίων 134 και 160 του ανακτόρου του Μαρί που ρίχνουν φως στη σύνδεση μεταξύ Μαρί και μινωικής Κρήτης.
Τα κείμενα περιλαμβάνουν τα αποθέματα μινωικών πολυτελών ειδών, πολλά από τα οποία αποκτήθηκαν, όταν ο βασιλιάς Zimri-Lim του Mari, που βασίλευσε για μια δεκαετία, ταξίδεψε, το καλοκαίρι του 1765, φιλοξενούμενος από τον ηγέτη της Ugarit, στις ακτές της Μεσογείου.
Ο Zimri-Lim φημίζεται για ένα υπέροχο ανάκτορο στο Μαρί, το οποίο είχε 260 δωμάτια με πολλές τοιχογραφίες.
Η δημοσίευση των περίπου 18.000 δισκίων που βρέθηκαν από το 1933 στα αρχεία του ανάκτορο, σε συνδυασμό με τις συνεχιζόμενες αρχαιολογικές έρευνες, αποκάλυψαν πληθώρα πληροφοριών σχετικά με τον Μαρί, ιδιαίτερα πριν από την καταστροφή του το 1760 π.Χ., όταν ο Χαμουραμπί, βασιλιάς της Βαβυλώνας, επιτέθηκε στον πρώην σύμμαχό του Ζίμρι-Λίμ, για να προωθήσει τις δικές του αυτοκρατορικές φιλοδοξίες.
Το αρχειακό υλικό ρίχνει νέο φως στην κυριαρχία της Κρήτης στο εμπόριο κατά την εποχή του Ζιμρί-Λίμ. Παράλληλα, δείχνει τη φύση της γλώσσας που μιλιέται στη μινωική Κρήτη, η οποία δεν σχετίζεται με τη σημιτική, αφού φαίνεται να χρησιμοποιείται διερμηνέας στην επαφή με ηγεμόνα της Κρήτης, που δεν αναφέρεται το όνομά του, ο οποίος θα λάβει κασσίτερο.
Η κ. Foster σημειώνει ότι, όπως αναφέρεται στις επιγραφές, ο Zimri-Lim είχε μεταφέρει από το Elam, σε ειδικά κιβώτια, πάνω από 400 κιλά κασσίτερου, για να δοθούν στο νησί Kaptar, πιθανόν ως ανταλλαγή σε σχέση με τα χρυσά αντικείμενα που καταγράφονται με προέλευση από την Κρήτη.
Στον πίνακα που παραθέτουμε παρακάτω παρατηρούμε τη δομή των αντικειμένων που έχουν εξαχθεί από την Κρήτη και χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες πολυτελών ειδών κατασκευασμένων από χρυσό, ασήμι και χαλκό ως εξής:
- Η πρώτη κατηγορία σχετίζεται με χρυσές κούπες που κατά τη μελέτη της κ. Foster μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με βάση τα γνωστά αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν βρεθεί σε Μυκήνες (τάφοι III και IV), Μόχλο (τάφο VI) και των Καμαρών. Τα σχέδια ομοιάζουν με αυτά των περιγραφών που έχουμε στο αρχείο του Μαρί.
- Η δεύτερη κατηγορία σχετίζεται με τα πολυτελή όπλα που καταγράφονται στο αρχείο, τα οποία είναι κατασκευασμένα από χρυσό, από χαλκό, από ασήμι, με διακόσμηση από lapis από carnelian και παρουσιάζουν ευρύτερες πολιτισμικές σημασίες. Στην καταγραφή των κρητικών όπλων, ο γραφέας χρησιμοποίησε τον όρο katappum.
- Η τρίτη κατηγορία σχετίζεται με κρητικά δερμάτινα είδη, μπότες ή σανδάλια, ένα ζεύγος των οποίων ο Bahdi-Lim, κυβερνήτης της επαρχίας Mari, έστειλε στη Βαβυλώνα, μαζί με διάφορα ενδύματα. Οι γραμματείς στο Μαρί καταγράφουν μια δερμάτινη θήκη που συνδέεται με ένα κρητικό όπλο. Ειδικά η κατασκευή των πέδιλων εμφανίζεται αργότερα και στο αρχείο της Κνωσού σε Γραμμική Β, με το όνομα pe-di-ra, στοιχείο που δείχνει πόσο καλοί τεχνίτες ήταν οι Κρήτες στην κατασκευή και διακόσμηση.
Ενδιαφέρουσα είναι ακόμα η αναφορά2 στην κατασκευή μινωικού πλοίου που αναφέρει ο καταγραφέας, ο Mukannishum, ο επικεφαλής των αποθεμάτων του Zimri-Lim: «Έλαβα 20 minas [= 10 kg] lapis lazuli από Iddiyatum», έναν κορυφαίο έμπορο, για τη δημιουργία μιας κρητικής βάρκας. Δυστυχώς, το κείμενο δεν μας γράφει περαιτέρω στοιχεία για το σκάφος, ούτε πώς και πού θα κατασκευαστεί και θα χρησιμοποιηθεί -πιθανόν σε κάποιο κανάλι που συνέδεε το Μαρί με τον Ευφράτη;
Μια επιγραφή που χρονολογείται στο 1764 π.Χ. αναφέρει έναν μεταφραστή από την Καφτόρ (a-na Kap-ta-ra-i-im) που έλαβε 1/3 mina κασσίτερο από τη Μαρί, για τις υπηρεσίες του σε έναν ηγεμόνα της Κρήτης που έστελνε τα εμπορεύματα στο Μαρί την εποχή εκείνη.
Σε άλλο κείμενο, από την ίδια περίοδο, αναφέρεται ένα χάλκινο όπλο Caphtorite (kakku Kap-ta-ru-ú), ενώ σε άλλο καταγράφεται ένα αντικείμενο, για τον βασιλιά Shariya της Razama. Άλλο κείμενο αναφέρει Caphtorite (k [aa] p-ta-ri-tum) το ύφασμα που στάλθηκε στη Μεσοποταμία μέσω του Μαρί σε σχέση με τον Χαμουραμπί (1792 -1750 π.Χ). Υπάρχει και ένας κατάλογος που θεωρείται ότι είναι από την ίδια εποχή όπως τα προηγούμενα κείμενα όπου αναφέρεται ένα βάζο ή μεγάλη κανάτα Caphtorite (GAL kap-ta-ri-tum).
Η παρούσα μελέτη επικεντρώθηκε στα αρχεία του παλατιού του Μαρί τα οποία έφτασαν μέχρι τις μέρες μας, αφού κάηκαν από τον Χαμουραμπί.
Τα αρχεία θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά, γιατί σ’ αυτά βρίσκουμε τις αρχαιότερες αναφορές (1764 π.Χ.) σε κείμενα για τις σχέσεις μεταξύ Μινωιτών και Μαρί (Σουμερίων), τα οποία ρίχνουν φως στο παρελθόν και μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στην κατανόηση της ιστορίας των Μινωιτών με αναφορές στο εμπόριο των αρχών της 2ης χιλιετίας π.Χ.
- Η Karen Polinger Foster ειδικεύεται στην τέχνη της Αιγαιοπελαγίτικης εποχής, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις διασυνδέσεις μεταξύ της μινωικής Κρήτης, της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας.
- Guichard Μ. “Κρητικός στόλος στον Ευφράτη;” Σύντομες ασυριλογικές ειδήσεις και βοηθητικές εφαρμογές Leuven 1993/2: Σελ.44-45 “Flotte crétoise sur l’Euphrate?” Nouvelles Assyriologiques Brèves et Utilitaires.
*Ο δρ. Μηνάς Τσικριτσής είναι ερευνητής αιγαιακών γραφών