Άννυ Ποδηματά

«Τείχος της ντροπής» για τους Δυτικογερμανούς, «αντιφασιστικό τείχος προστασίας» για τα τότε εξ ανατολών αδέλφια τους, αλλά και για τους αμετανόητους νοσταλγούς τους στη σημερινή Ελλάδα. Ο μεγάλος διανοητής Φράνσις Φουκουγιάμα είχε γράψει τότε το διάσημο βιβλίο του, με το οποίο έθετε το ερώτημα εάν το τέλος του κομμουνισμού θα σήμαινε τον θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς και άρα «Το τέλος της Ιστορίας».

Τριάντα χρόνια αργότερα, το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να καταλήξει σε πολύ διιστάμενες απαντήσεις.

Εφόσον το ερώτημα αφορά το εάν υπάρχει σήμερα ένα ισχυρό αντίπαλο δέος στον καπιταλισμό, η απάντηση είναι ότι όχι, είτε μας αρέσει αυτό είτε όχι. Ο καπιταλισμός, με μια έννοια, θριάμβευσε και όχι μόνο στον παλιό δυτικό κόσμο. Οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, αρχής γενομένης από αυτές της πρώην ΕΣΣΔ, λειτουργούν σήμερα με παραλλαγές του καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης και το ίδιο ισχύει για την Κίνα (κρατικός καπιταλισμός) ή ακόμα και για την Ινδία, που διατηρεί μεν ακόμη ισχυρό ποσοστό αυτοαπασχολούμενων και αγροτών, με το κεφάλαιο όμως να κατακτά συνεχώς διευρυνόμενο μέρισμα στην οικονομία.

Κι όμως, έστω και χωρίς αντίπαλο δέος, ο καπιταλισμός απειλείται από τον ίδιο του τον εαυτό. Γιατί το μοντέλο που επικράτησε τις τελευταίες δεκαετίες, εκείνο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού ή αλλιώς «καπιταλισμού-καζίνο», άφησε πίσω του συντρίμμια σε επίπεδο χωρών, κοινωνιών και ανθρώπων.

Η παγκοσμιοποίηση, καθοδηγούμενη από το δόγμα των ελεύθερων αυτορρυθμιζόμενων αγορών, γέννησε την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και ενώ μείωσε τις ανισότητες στο επίπεδο των χωρών -μειώθηκε η διαφορά του μέσου βιοτικού επιπέδου ενός Αμερικανού και ενός Κινέζου- τις διεύρυνε θεαματικά στο εσωτερικό τους, τουλάχιστον στον παλιό δυτικό κόσμο.

Κάπου εκεί μπορεί να αναζητήσει κανείς ορισμένα από τα θεμελιώδη αίτια του αντισυστημισμού, που άρχισε να εξαπλώνεται ως επιδημική νόσος σε διάφορα σημεία του πλανήτη: ένα όλο μεγαλύτερο ποσοστό πλούτου συγκεντρωνόταν -και εξακολουθεί να συγκεντρώνεται- σε ένα όλο μικρότερο ποσοστό ανθρώπων και τα κρατικά έσοδα από τη φορολογία των λίγων ήταν αδύνατον να καλύψουν τις ανάγκες για κοινωνική πρόνοια και δίχτυ προστασίας των πολλών. Και βέβαια, μαζί με το εισόδημα άρχισε να συρρικνώνεται και η δημοκρατία, με αποτέλεσμα οι πολλοί να αισθάνονται ότι δεν εκπροσωπούνται, δεν προστατεύονται και επιπροσθέτως απειλούνται από τα μαζικά κύματα μεταναστών.

Δεν είναι, λοιπόν, να απορεί κανείς πώς ακόμα και σε χώρες με ισχυρή δημοκρατική παράδοση ενισχύθηκε θεαματικά η Ακροδεξιά ή ο κόσμος στράφηκε σε επιλογές τουλάχιστον περίεργες, για να το πούμε κομψά, όπως συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ελα όμως που ο καπιταλισμός επιδεικνύει -έστω, προσώρας, στο επίπεδο της θεωρητικής αναζήτησης- κάποια αντανακλαστικά και επιβεβαιώνοντας την παλιά μαρξιστική θέση για τη μοναδική του ικανότητα προσαρμογής κοιτάζει να δει με ποιον τρόπο θα αναπροσαρμοστεί στις νέες συνθήκες! Κάπως έτσι, η συζήτηση για τις ανισότητες και την ανάγκη περιορισμού τους δεν είναι πια μια «αριστερή συζήτηση» - που συχνά μάλιστα είναι στείρα καταγγελτική χωρίς ρεαλιστικές προτάσεις για την αντιμετώπισή τους. Σήμερα η συζήτηση για τις ανισότητες έχει γίνει πια mainstream. Δηλαδή το ζήτημα τίθεται επί τάπητος από το ίδιο το σύστημα και από όλους τους διεθνείς οργανισμούς: ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, Παγκόσμια Τράπεζα κ.λπ.

Παράλληλα με τη θεωρητική συζήτηση -θα δούμε αν και πώς θα καταλήξει σε συγκεκριμένες προτάσεις- ο καπιταλισμός, υποβοηθούμενος από την ψηφιοποίηση και την τεχνολογική επανάσταση, ασκεί γοητεία σε μια διευρυνόμενη κοινωνική βάση: οι διάφορες πλατφόρμες, από την Booking και την Airbnb μέχρι τη δυνατότητα να μετατρεπόμαστε όλοι σε οδηγοί ταξί ή να μοιραζόμαστε το αυτοκίνητό μας, αλλάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε - τουλάχιστον η λεγόμενη «μεσαία τάξη». Γινόμαστε όλοι δυνητικοί μικρο-καπιταλιστές, καθώς ανοίγονται μπροστά μας άπειρες δυνατότητες να δημιουργήσουμε κεφάλαιο από την προσωπική περιουσία μας ή απλά και μόνο από μια ιδέα (βλ. Beat)!

Πριν από πολλά χρόνια, οι υπέρμαχοι του τρίτου δρόμου για τον σοσιαλισμό λέγαμε και πιστεύαμε ότι «ο σοσιαλισμός είτε θα είναι ανθρώπινος και δημοκρατικός είτε δεν θα υπάρξει καθόλου»!

Με έναν τρόπο επιβεβαιωθήκαμε, μόνο που υπάρχει πιθανότητα και αυτή την ιδέα να την «υπεξαιρέσει» ο καπιταλισμός, εάν ακούσει τις φωνές που λένε ότι θα πρέπει να προσαρμοστεί και να γίνει περισσότερο δημοκρατικός και κοινωνικά περιεκτικός (inclusive) για να μην καταρρεύσει.

Τουλάχιστον, αυτός «ψάχνεται» ενώ τα περισσότερα αριστερά κόμματα επί του παρόντος απλώς καταγγέλλουν...