Παραστασιολογία στη Ρόδο της Ιταλοκρατίας: Ερανίσματα από τον τοπικό Τύπο

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Mαρία Κλαδάκη
Επίκουρη Καθηγήτρια, Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου

Ιστορικό πλαίσιο
Το Φθινόπωρο του 1911 το Βασίλειο της Ιταλίας κήρυττε πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διεκδικώντας εδάφη της Κυρηναϊκής και της Τριπολίτιδας (σημερινή Λιβύη).

Στο πλαίσιο του ιταλοτουρκικού πολέμου (1911-1912) αλλά και της γενικότερης αποικιακής και επεκτατικής πολιτικής της Ιταλίας στις αρχές του 20ού αιώνα, οι ιταλικές δυνάμεις με επικεφαλής τον αντιστράτηγο Giovanni Ameglio, καταλαμβάνουν κάποια από τα νησιά των τότε Νότιων Σποράδων όπως ονομάζονταν τα Δωδεκάνησα. Στις 4 Μαΐου του 1912, η δεύτερη μοίρα του ιταλικού στόλου περικύκλωσε τη Ρόδο.

Για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στα νησιά, οι Ιταλοί κατακτητές, υποσχέθηκαν στους κατοίκους ότι η κατάληψη θα ήταν προσωρινή. Όμως ούτε η λήξη των Βαλκανικών Πολέμων το καλοκαίρι του 1913, ούτε στη συνέχεια η λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου σηματοδοτεί κάποια αλλαγή στη ζωή των νησιωτών οι οποίοι προσπαθούν πλέον με συλλαλητήρια να διεκδικήσουν την επανένωση με τη Μητέρα Ελλάδα. Οι ταραχές κάποιες φορές καταπνίγονται στο αίμα. Η κατάσταση δυσκολεύει περισσότερο μετά το 1922. Η Μικρασιατική Καταστροφή άφησε την Ελλάδα αποδυναμωμένη, βαθιά πληγωμένη και τα νησιά υπό ιταλική Κατοχή.

Η άνοδος του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος στην εξουσία, τον Οκτώβριο του 1922 αναίρεσε κάθε προηγούμενη συμφωνία των Ιταλών με την πολιτική ηγεσία της Ελλάδας. Η υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, τον Ιούλιο του 1923 σηματοδοτεί την έναρξη της πιο δύσκολης περιόδου για τους κατοίκους των νησιών. Τα Δωδεκάνησα θα ζήσουν προσαρτημένα στο ιταλικό βασίλειο χαρακτηριζόμενα ως Possedimento («Κτήση») και γρήγορα μετονομάζονται σε Ιsole italiane dell’ Egeo («Ιταλικά νησιά του Αιγαίου»).

Ο έντυπος Τύπος την περίοδο της Ιταλοκρατίας
Την περίοδο της ιταλικής κατοχής, δηλαδή από το 1912 και για 31 χρόνια, κυκλοφορούσαν εφημερίδες στα ελληνικά, ιταλικά, τουρκικά και εβραϊκά. Ξεκινώντας μια περιδιάβαση στον έντυπο Τύπο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η πρώτη εφημερίδα στη Ρόδο κυκλοφορεί το 1896 από το Βαλή (Νομάρχη) του Αρχιπελάγους, Αμπεντίν Πασά, με την ονομασία «ΑΙΓΑΙΟΝ”.

Ακολουθούν οι βραχύβιες εκδόσεις «ΟΡΣΑ» και «AFITAP», για να φθάσουμε, στα 1909, όταν ο Εμμ. Πολεμικός και ο Γεώργ. Κοκκίδης εκδίδουν την εφημερίδα «ΡΟΔΟΣ». Όμως το σημαντικότερο ίσως ρόλο στον ελληνικό Τύπο της Ρόδου έχει η εφημερίδα «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» που εκδίδεται το 1915, από τους Καλαμπίχη και Αναστασιάδη. Είναι από τις μακροβιότερες στα Δωδεκάνησα και σε όλη την Ελλάδα, αφού κυκλοφορεί μέχρι σήμερα, καταγράφοντας σημαντικές στιγμές της τοπικής ιστορίας.

Παράλληλα με τις ελληνικές εφημερίδες, εκδίδεται η ιταλική εφημερίδα “Messaggero di Rodi” από τον κυβερνήτη Croce, η οποία παρέχει την εξής καινοτομία: όλες οι σελίδες είναι γραμμένες στα ιταλικά, ενώ η τελευταία σελίδα είναι γραμμένη στα ελληνικά.

Η εφημερίδα πρωτοκυκλοφόρησε στις 23 Απριλίου 1916 σε 1.800 φύλλα, που αργότερα ελαττώθηκαν σε 1.200, εξαιτίας του πολέμου και της έλλειψης χαρτιού. Το τεχνικό προσωπικό και οι δημοσιογράφοι προέρχονταν από τον στρατό κατοχής.

Ουσιαστικά ο ιταλικός στρατός ήταν εκείνος που διέθεσε το χώρο, τα μηχανήματα, τα τυπογραφικά στοιχεία και φυσικά κάλυπτε όλα τα έξοδα. Όπως επισημαίνει ο Τσιρπανλής: «Επρόκειτο για έντυπο εξ ολοκλήρου ελεγχόμενο από τους κρατούντες, των οποίων μετέδιδε τη βούληση και τις επιλογές. Ήταν ένα δυναμικό προπαγανδιστικό όργανο που διατηρήθηκε ως το τέλος της Ιταλοκρατίας».

Όσον αφορά τις τουρκικές και τις εβραϊκές εφημερίδες, ιστορικές πηγές αναφέρουν την έκδοση εφημερίδων στα τουρκικά, όπως για παράδειγμα της εφημερίδας “Rodos”, αν και οι κατακτητές φαίνεται να υποστηρίζουν την έκδοση στην τουρκική γλώσσα της εφημερίδας “Selam” η οποία κυκλοφορεί από το 1926 ως το 1936.

Την επιμέλεια έκδοσης είχε ο Hizkia Franco, που ως επικεφαλής της εβραϊκής κοινότητας Ρόδου προχωρά το 1928 και στην ίδρυση της βραχύβιας εβραϊκής εφημερίδας “Buletino Mensual dela Comunidad Israelita” και το 1934 στην έκδοση νέας εφημερίδας, με την ονομασία: “El Boletin: Órgano Mensual dela Comunidad Israelita”, τυπωμένες σε λατινικό αλφάβητο καθώς η εβραϊκή γραφή δεν ήταν διαθέσιμη τυπογραφικά.

Η Έρευνα
Ελάχιστες έρευνες έχουν γίνει τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία για τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, παρόλο που υπήρξε η μοναδική περίπτωση επεκτατισμού και αποικιοκρατίας της Ιταλίας σε ευρωπαϊκό έδαφος το 1900. Ωστόσο, μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το πώς ο ελληνικός έντυπος Τύπος της εποχής καλύπτει ενημερωτικά και ειδησεογραφικά την καλλιτεχνική κίνηση και πώς μέσα από τη φαινομενικά απλή είδηση των διάφορων παραστάσεων κατορθώνει να περνά μηνύματα κατά της Ιταλοκρατίας.

Ιδιαίτερα εστιάσαμε στη μελέτη στην εφημερίδα «Η Ροδιακή», διότι εκτός από μακροβιότερη στα Δωδεκάνησα, όντας στελεχωμένη από Ρόδιους επιχειρούσε να εκφράζει τον ντόπιο πληθυσμό και την επιθυμία του για ελευθερία. Σε μια εποχή δύσκολη, σε ένα τόπο που τελεί υπό κατοχή, μια εφημερίδα, «Η Ροδιακή», συχνά ξεγλιστρά από τον αυστηρό έλεγχο του καθεστώτος. Στη συνέχεια, παρατίθενται ενδεικτικά ορισμένα από τα ευρήματα της μελέτης:

1. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 30/03/1917, σελ.: 3
Τίτλος: ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ, Υπότιτλος: ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΘΕΑΜΑΤΑ
Το συγκεκριμένο άρθρο ενημερώνει τους κατοίκους για τις νέες διατάξεις που αφορούν μεταξύ άλλων δημόσιες συναθροίσεις, παραστάσεις και θεάματα.

Καθίσταται σαφές από τη δημοσίευση ότι απαγορεύεται οποιαδήποτε θεατρική παράσταση χωρίς την έγκριση της «επιτόπιας αρχής». Μάλιστα τονίζεται πως ο παραβάτης τιμωρείται με βάση τον ποινικό κώδικα. Άρα οποιαδήποτε συνάθροιση χωρίς έγκριση του καθεστώτος αποτελεί ποινικό αδίκημα.

2. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 26/05/1927, σελ.: 3
Τίτλος: Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ «ΔΙΑΓΟΡΑ»
Η συγκεκριμένη δημοσίευση εξαιρεί τη παράσταση του «Διαγόρα» σημειώνοντας: «Δεδομένου ότι εις την παράσταση […] θα ελάμβανον μέρος παλαίοι και έμπειροι της σκηνής ερασιτέχναι του Συλλόγου, υπέρ του οποίου τόσας άλλοτε είχον δώσει παραστάσεις, η επιτυχία της θεατρικής παραστάσεως ήτο εξασφαλισμένη».

Ο αρθογράφος επισημαίνει τη αναγκαιότητα αυτών των παραστάσεων: «Δια μιαν επιπλέον φοράν διεπιστώθη ό,τι πολλάκις εγράψαμεν, ότι τοιαύται ψυχαγωγικαί συγκεντρώσεις είναι ανάγκη να διοργανώνται συχνότερον, ο Διαγόρας θα ήτο άξιος της μεγαλυτέρας μας έτι συμπάθειας, εάν ανελάμβανε να συστήσι μιαν ομάδα ερασιτεχνών δια τοιαύτας παραστάσεις…».

Η κεκαλυμμένη αυτή υποκίνηση του αρθογράφου έχει αξία να την μελετήσουμε σε συνάρτηση με το γεγονός πως οι θεατρικές παραστάσεις τελούν υπό αυστηρό έλεγχο και απαιτούν ειδική άδεια.

Σε άλλο άρθρο η παραίνεση είναι σαφής: «…λαμβανομένου υπόψη του σκοπού υπέρ ου δίδεται η παράστασις είμεθα βέβαιοι ότι οι φιλόμουσοι συμπολίται θέλουσιν αθρόοι προσέλθει» (Φύλλο: 25/02/1926, σελ.: 3).

3. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 30/01/1928, σελ.: 3, 4
Τίτλος: Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ «ΔΙΑΓΟΡΑ»
Με μια δίστηλη δημοσίευση ο αρθογράφος εξαίρει την προσπάθεια των ερασιτεχνών αναφέροντας την επιτυχία στην απόδοση του κάθε ρόλου και τα αλλεπάλληλα χειροκροτήματα του κοινού: «δια μιαν ακόμα φοράν […] εγένετο αντιληπτόν ότι η ευρεία αίθουσα του Γυμνασίου δεν επαρκεί δια τας συγκεντρώσεις μας. Ήτο τόσον πυκνός ο συνελθών κόσμος ώστε εδέησε να πληρώση και τας παρακίμενας αίθουσας και τους διαδρόμους».

Ξεχωρίζει ανάμεσα στον κόσμο τον πρόξενο της Ελλάδας, το γραμματέα του προξενείου, κ.α. Καταλήγει συγχαίροντας τη Διοικούσα επιτροπή του Σωματείου Διαγόρας γιατί συμβάλλουν στην υλική αλλά και στην ηθική ενίσχυση του Σωματίου και «τέρπωσι την κοινωνίαν δια τοιούτων ψυχαγωγικών και διδακτικών θεαμάτων». Το άρθρο κλείνει με την παράκληση να επαναληφθεί το έργο.

4. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 02/02/1928, σελ.: 1, 2
Τίτλος: ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ -ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ
Για πρώτη φορά στη πρώτη σελίδα της «Ροδιακής», σε άρθρο του Π. Κρισνά αναφέρεται: «Με τη παράσταση του περασμένου Σαββάτου ο «Διαγόρας» εσημείωσε ένα μεγάλο προοδευτικό βήμα εις τα θεατρικά χρονικά του τόπου μας […] χωρίς καμία αμφισβήτηση το έργο άρεσε και ηννοήθηκε από όλους όπως του ήξιζε.

Η εκλογή της υπήρξε επιτυχημένη γιατί εχρησίμευσε ως σκαλοπάτι που μας πέρασε προς έργα με κάποια λογοτεχνική απαίτηση. Η επιτυχία πρέπει να σπρώξη την Δ.Ε. του Σωματείου να ανεβάση εις το μέλλον έργα που να υποκινούν τη βαθύτερη σκέψη με την βεβαιότητα πως το κοινόν είνε επιδεκτικό και γι’ αυτά. Άλλως τε ας μη ξεχνούμε ότι ένας από τους κύριους σκοπούς του «Διαγόρα» είναι και η πνευματική μόρφωση των μελών του…». Το άρθρο συνεχίζει αναφέροντας με θερμά λόγια όλους τους συντελεστές της παράστασης.

5. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 18/02/1929, σελ.: 3
Τίτλος: ΕΚ ΚΡΕΜΑΣΤΗΣ, Υπότιτλος: ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ

Σε αυτό το άρθρο γράφονται μεταξύ άλλων τα εξής: «στο νεόχτιστο θέατρο Κρεμαστής παίχτηκε από ερασιτέχνες του Γυμναστικού συλλόγου Ελπίς η «Σκλάβα» του Περεσιάδη. Πριν την παράσταση απαγγέλθηκε ο μονόλογος του Ξενόπουλου «η Αγωνία».

Όπως πληροφορούμαστε ο μονόλογος ήταν τόσο παραστατικός ώστε πολλές φορές χειροκροτήθηκε στο διάστημα της απαγγελίας. Όσο για το έργο μαθαίνουμε πως ήταν τόσο αθρόα η προσέλευση του κόσμου ώστε πολλοί ήταν εκείνοι που δεν μπόρεσαν να το παρακολουθήσουν λόγω έλλειψης θέσεων.

Επίσης σε άλλο άρθρο διαβάζουμε ότι «προς όφελος της κοινότητας Ασκληπιείου φιλόμουσοι νέοι και νέες παρουσίασαν το έργο «Γκόλφω» του Περεσιάδη». Η προσπάθεια χαρακτηρίζεται «αλησμόνητη και πρωτοφανή για τα δεδομένα της κοινότητας πνευματική ευωχία».

6. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 27/10/1930, σελ.: 4
Τίτλος: ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ
Όπως πληροφορούμαστε στην αίθουσα της νυχτερινής σχολής Βιλανόβα θα διδαχθεί από ερασιτέχνες η παράσταση «Το κόκκινο πουκάμισο» του Σπύρου Μελά. Τα χρήματα από την παράσταση θα διατεθούν για την αγορά βιβλίων για τη νυχτερινή σχολή. Επίσης, σε άλλο άρθρο αναφέρεται η παράσταση της Αμαραντείου Σχολής. Επαινείται η προσπάθεια των ερασιτεχνών και γίνεται αναφορά στην ασφυκτικά γεμάτη αίθουσα που έσπευσε να παρακολουθήσει.
Σε άλλο σημείο ο αρθρογράφος ξεχωρίζει μεταξύ του κοινού τον σεβασμιότατο μητροπολίτη Απόστολο, τον Πρόξενο της Ελλάδας και τον Γραμματέα του Προξενείου

7. Πηγή: «Η ΡΟΔΙΑΚΗ» (1915-1939), Φύλλο: 18/02/1932, σελ.: 3
Τίτλος: Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΝΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Σε αυτό το άρθρο γνωστοποιείται πως ο Σύλλογος Εργάνη Αθηνά δίνει την παράσταση ‘της Ρόδου ηθογραφίες’ όπου εκτός από την αναπαράσταση ροδιακών ηθογραφιών θα υπάρχει χορός με παραδοσιακές ενδυμασίες και με τοπικά όργανα. Η παράσταση θεωρείται σημαντική γιατί, όπως τονίζει ο αρθρογράφος, πρέπει να συνεχιστεί η παράδοση καθώς η λαϊκή ψυχή κινδυνεύει να αποκτήσει ελαττώματα και συνήθειες άλλες προς το τοπικό χρώμα.

Σε άλλο σημείο, εξαίρεται η προσπάθεια των ερασιτεχνών και τονίζεται πως η ευρεία αίθουσα του Βενετοκλείου στάθηκε αδύνατον να συμπεριλάβει όλο το πλήθος της ομογενούς και διεθνούς κοινωνίας της Ρόδου.
Επίσης, τονίζεται η αναγκαιότητα να συσταθεί μόνιμος φιλοδραματικός όμιλος που θα αφήσει όπως αναφέρεται ένα ανεκτίμητο ηθικό και καλλιτεχνικό κεφάλαιο (Φύλλο: 14/03/1935, σελ.: 2)

Συμπεράσματα
Εάν επιχειρούσαμε να εξάγουμε ορισμένα συμπεράσματα από τη μελέτη, αυτά θα ήταν όσον αφορά τις παραστάσεις, η αξιοσημείωτη μαθητική ερασιτεχνία συχνά εντασσόμενη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων αθλητικών συλλόγων. Οι σύλλογοι αυτοί, επιτελούσαν έναν πολυσχιδή ρόλο, καθώς υπό τον μανδύα της καλλιέργειας του αθλητικού πνεύματος, κατά βάση βοηθούσαν στην καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος μέσα από πολιτιστικές δράσεις που περιελάμβαναν θεατρικές παραστάσεις.

Η κάθε τέτοια παράσταση αποτελούσε ένα σπουδαίο κοσμικό γεγονός για τη ροδίτικη κοινωνία της εποχής, καθώς συχνά αναφέρεται στον τοπικό Τύπο, η ποιότητα του κόσμου που παρακολουθεί την παράσταση. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις αναφέρονταν συγκεκριμένα πρόσωπα, σημαντικές προσωπικότητες της ροδίτικης κοινωνίας της εποχής, προφανώς με μια διάθεση συσπείρωσης του ντόπιου πληθυσμού με αφορμή ένα καλλιτεχνικό γεγονός. Επιπλέον, όπως επισημαίνεται από σχετικές αναφορές, οι παραστάσεις πλαισιώνονταν από εκλεκτές ορχήστρες, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που πραγματοποιούνται αμέσως μετά το πέρας των παραστάσεων, χοροί.

Συχνά ο αρθογράφος, δεν μεταφέρει μόνο την είδηση του καλλιτεχνικού γεγονότος, αλλά προσπαθεί να μεταφέρει τον παλμό των απλών πολιτών, τη θέλησή τους να παρακολουθούν έργα Ελλήνων θεατρικών συγγραφέων και γενικά την επιθυμία τους να ακολουθούν καλλιτεχνικά την Αθήνα.

Πολλές φορές, απλά και μόνο η έκταση της είδησης καταδεικνύει πόσο φειδωλή είναι η εφημερίδα στην παρουσίαση των παραστάσεων που οργανώνονται από το καθεστώς και με πόσο θερμά λόγια υποστηρίζει τις παραστάσεις των Ρόδιων ερασιτεχνών.

Στα επόμενα χρόνια η εφημερίδα διακόπτεται με απόφαση των ιταλικών αρχών και ο ροδιακός λαός περνά δύσκολα χρόνια μέχρι την απελευθέρωση και την επανένωση με τη Μητέρα Ελλάδα.

Εκείνη την ημέρα, του εορτασμού της Ενσωμάτωσης, απλός λαός, αλλά και οι αρχές του τόπου παρακολουθούν γονατισμένοι και με δάκρυα στα μάτια την έπαρση της ελληνικής σημαίας. Το ημερολόγιο έγραφε 31 Μαρτίου 1947.