Το Κάστρο Χώρας Καλύμνου
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΚΕ 843 ΦΟΡΕΣ
Γράφει ο Μιχάλης Κουτελλάς
Αρχαιολόγος*
Το Κάστρο της Χώρας αποτελεί τη μνημειακή αυτοβιογραφία της Καλύμνου για την περίοδο της παρουσίας των Ιωαννιτών Ιπποτών στο νησί (1314-1523). Η Οθωμανική κυριαρχία που ακολούθησε (1523-1912) άφησε και αυτή τα σημάδια της στην ιστορική καστροπολιτεία.
Στα χρόνια της Ιπποτοκρατίας και της περιόδου της Οθωμανικής κυριαρχίας το κάστρο έφερε την ονομασία Χώρα, η οποία μεταφέρθηκε στη συνέχεια στον οικισμό που δημιουργήθηκε στους πρόποδες του κάστρου στις αρχές του 18ου αιώνα.
ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ
Στα βόρεια του οικισμού της Χώρας, επάνω στην κορυφή ενός απότομου ορεινού λόφου, ορθώνεται το Κάστρο της Χώρας, γνωστό και ως Μεγάλο Κάστρο, σε αντιδιαστολή με το μικρότερο Κάστρο της Χρυσοχεριάς. Τα ισχυρά τείχη του αγκαλιάζουν περιμετρικά τον χώρο του υψώματος, περικλείοντας στο εσωτερικό τους έναν οικισμό έκτασης 30.000 τ.μ. Τείχη και οικοδομήματα είναι κτισμένα από την ίδια πέτρα με τη βραχώδη κορυφή, έτσι ώστε από μακριά να φαίνονται ως συνέχεια του φυσικού βράχου.
Η θέση του κάστρου, πέρα από την ασφάλεια, που παρείχε, εξυπηρετούσε επίσης τον έλεγχο της γύρω περιοχής και του θαλάσσιου χώρου. Στο έργο αυτό μάλιστα βοηθούσε και η τοποθέτηση βιγλατόρων (σκοπών), σε άλλα υψώματα της Καλύμνου, όπως το Μεροβίγλι και οι Βίγλες.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ
Στο εσωτερικό του κάστρου και στην υποκείμενή του ανατολική ρεματιά έχουν εντοπιστεί επιφανειακά προϊστορικά ευρήματα, τμήματα αγγείων κλασικής και ελληνιστικής περιόδου, καθώς και νομίσματα ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, τα οποία υποδηλώνουν ότι κατά τις περιόδους αυτές υπήρχε ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή. Αρχαία και χριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη, που βρίσκονται εντοιχισμένα σε εκκλησάκια του κάστρου, μεταφέρθηκαν εδώ από το αρχαίο Ιερό του Απόλλωνα και από τους χριστιανικούς ναούς Χριστός της Ιερουσαλήμ και Αγία Σοφία.
Οι πρώτες οχυρώσεις πιθανότατα πραγματοποιήθηκαν μέσα στον 11o μ.Χ. αιώνα, εποχή κατά την οποία οι κίνδυνοι για τα νησιά του Αιγαίου πολλαπλασιάστηκαν, εξαιτίας κυρίως των θαλάσσιων επιδρομών των Σελτζούκων Τούρκων του εμίρη της Σμύρνης Τζαχά. Οπωσδήποτε όμως η βυζαντινή οχύρωση δεν είχε τη σημερινή έκταση και μορφή, που ανήκουν στην εποχή της Ιπποτοκρατίας.
Οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, γνωστοί κυρίως ως Ιωαννίτες Ιππότες, επεδείκνυαν ιδιαίτερη μέριμνα για την αμυντική θωράκιση των νησιών, προκειμένου να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις, ληστοπειρατών, Τούρκων και Αιγυπτίων.
Από το 1433 έως το 1453 η τύχη της Καλύμνου συνδέθηκε με τη διοίκηση του Ιππότη Fantino Quirini. Ο Quirini στο πλαίσιο της αμυντικής θωράκισης της Καλύμνου ανοικοδόμησε το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας και κατασκεύασε το μικρότερο Κάστρο της Χρυσοχεριάς.
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και την άρνηση των Ιπποτών να πληρώσουν φόρο υποτέλειας στο Σουλτάνο, οι επιδρομές εναντίον των νησιών της Δωδεκανήσου υπήρξαν συνεχείς και συστηματικές από τον οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο, καθώς και τους πειρατές της Μικράς Ασίας. Κάθε χρόνο πραγματοποιούνταν άγριες επιδρομές και λεηλασίες, με ορμητήριο τις μικρασιατικές παραθαλάσσιες πόλεις και στόχο την Κάλυμνο, την Κω, τη Λέρο, τη Σύμη και τη Ρόδο.
Ο καταστροφικός σεισμός της 8ης Οκτωβρίου του 1493 προκάλεσε μεγάλες ζημιές στο Κάστρο της Χώρας. Ο επικεφαλής των Ιπποτών Μέγας Μάγιστρος Pierre d’ Aubusson (1476-1503), φρόντισε για την αποκατάσταση των ζημιών. Μάλιστα σε ιπποτικά έγγραφα του 1495 το Κάστρο της Καλύμνου αναφέρεται πλέον ως «Νέο Κάστρο» λόγω των εκτεταμένων επισκευών που έγιναν στα τείχη και στον οικισμό.
Κάθε κάτοικος της Καλύμνου είχε το δικαίωμα να κτίσει ένα ή και περισσότερα σπίτια μέσα στο κάστρο, καταβάλλοντας στον Ιππότη Καστελάνο του νησιού, ως ετήσιο φόρο για το καθένα, μία όρνιθα και δύο άσπρα ροδίτικα νομίσματα. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω υπήρξε μία ταχεία και αξιοσημείωτη οικοδομική δραστηριότητα, με την ανέγερση οικιών και ναών σε ολόκληρη την έκτασή του κάστρου.
Επί της θητείας του Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto (1513-1521), στο πλαίσιο της ενίσχυσης της αμυντικής ικανότητας του Κάστρου της Χώρας, κατασκευάστηκαν δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές στο κέντρο της καστροπολιτείας και ένας πολυγωνικός πύργος για κανόνια στο ανατολικό τείχος.
Μετά από εξάμηνη πολιορκία οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη εγκατέλειψαν τα Δωδεκάνησα στις αρχές του 1523. Χάρη στον ηρωισμό και την άρτια αμυντική θωράκισή τους τα Δωδεκάνησα κατόρθωσαν να αντέξουν στις τουρκικές επιθέσεις 70 ακόμα χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Η κατοίκηση στο Κάστρο της Χώρας συνεχίστηκε αδιάκοπα και κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (1523-1912).
Η ΟΧΥΡΩΣΗ
Η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του Κάστρου της Χώρας προέρχεται κυρίως από την περίοδο της Ιπποτοκρατίας, με ελάχιστες επεμβάσεις, που έγιναν σε αυτό κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας.
Η διαμόρφωση του εδάφους υπαγόρευσε τη διάταξη, το ύψος και το πάχος του οχυρωματικού περιβόλου. Στη νότια πλευρά του κάστρου, όπου η κλίση του εδάφους είναι ομαλότερη, το τείχος είναι ψηλότερο (7,50 μ.) σε σχέση με τα υπόλοιπα τμήματα. Το χαμηλότερο ύψος (1 μ.) βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κάστρου, η οποία είναι από μόνη της απροσπέλαστη, καθώς προστατεύεται από πανύψηλο κρημνό.
Εδώ το τείχος αποτελείται έναν απλό τοίχο, χωρίς καν επάλξεις. Μάλιστα σε αρκετά σημεία οι εξωτερικοί τοίχοι των οικοδομημάτων αποτελούν τον περίβολο του κάστρου. Στη νότια και ανατολική πλευρά, η οχύρωση συμπληρώνεται με κανονιοθυρίδες και πύργους για πυροβόλα, επειδή η μορφολογία του εδάφους επέτρεπε την πλησιέστερη εχθρική προσέγγιση. Τα τείχη επιστέφονται από επάλξεις με οξυκόρυφες απολήξεις, που διαθέτουν τοξοθυρίδες και τυφεκιοθυρίδες.
Το Κάστρο της Χώρας διαθέτει τρεις συνολικά πύλες.
Η πρώτη πύλη είναι αυτή που αποτελεί και σήμερα την κύρια είσοδο στο κάστρο. Στη βάση της εξωτερικά του κατωφλίου υπάρχουν δύο προεξέχοντες μαρμάρινοι κυβόλιθοι με οπές, για τη στερέωση της ξύλινης γέφυρας, που ανεβοκατέβαινε με τη βοήθεια βαρούλκου. Η πύλη διέθετε και δίφυλλη θύρα εσωτερικά. Η σημερινή θύρα αποτελεί ανακατασκευή της αρχικής.
Εσωτερικά της πύλης υπάρχουν τα απομεινάρια δεύτερου τείχους, επίσης με πύλη, που έκλεινε και αυτή με δίφυλλη θύρα. Αμέσως μετά την εσωτερική πύλη διαμορφώνεται διχαλωτό μονοπάτι, με κατεύθυνση προς τα βόρεια και ανατολικά. Το ανατολικό μονοπάτι, οδηγεί στην τρίτη πύλη που βρίσκεται επί του ανατολικού τείχους του κάστρου. Η πύλη αυτή είναι πλέον φραγμένη με τοίχο.
Αιώνιοι μάρτυρες της παρουσίας των Ιωαννιτών Ιπποτών αποτελούν τα μαρμάρινα οικόσημά τους, εντοιχισμένα σε διάφορα σημεία του κάστρου. Συνολικά έχουν απομείνει μόνο τρία τέτοια οικόσημα.
Δύο από αυτά είναι εντοιχισμένα στον πύργο για κανόνια που βρίσκεται στο μέσον του ανατολικού τείχους. Πρόκειται για οικόσημα του 1519, από τα οποία το άνω ανήκει στον Μεγάλο Μάγιστρο Fabrizio Carretto (1513-1521), ενώ το κάτω στον Καστελλάνο Διοικητή του κάστρου. Οικόσημα είχαν τοποθετηθεί και στις δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές στο κέντρο της καστροπολιτείας, από τα οποία διατηρείται επί τόπου μόνο ένα, του έτους 1514.
Ένα μεγάλο οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d’ Aubusson (1476-1503), χαμένο πλέον σήμερα, υπήρχε εντοιχισμένο πάνω από την κεντρική πύλη του κάστρου, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο περιηγητή Λουδοβίκο Ρος, ο οποίος επισκέφθηκε την Κάλυμνο το 1841.
Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΟΙ
Τα ισχυρά τείχη του Κάστρου περικλείουν στο εσωτερικό τους έναν πυκνοδομημένο οικισμό, ο οποίος υπολογίζεται ότι μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 1200-1500 κατοίκους. Τα σπίτια είναι κυρίως μικρών διαστάσεων, κτισμένα το καθένα σε επαφή με τα γειτονικά του και μερικά κολλητά στο τείχος. Πολλά έχουν δικές τους στέρνες, για τη συλλογή του βρόχινου νερού. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρούνται τα οικοδομήματα στο βόρειο ήμισυ του οικισμού. Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι τα κτίσματα του νότιου μέρους χρησίμευσαν ως πηγές έτοιμου οικοδομικού υλικού για τα σπίτια του οικισμού της Χώρας, όταν αυτή άρχισε να κτίζεται στις αρχές του 18ου αιώνα.
Το Κάστρο διέθετε δύο ελαιοτριβεία, όπου οι κάτοικοί του άλεθαν τις ελιές τους και παρήγαγαν το απαραίτητο για τις καθημερινές τους ανάγκες λάδι. Κοντά στην πύλη σώζεται η μεγάλη πέτρινη γούρνα από το ένα ελαιοτριβείο. Το άλλο ελαιοτριβείο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του Κάστρου, κοντά στα εκκλησάκια της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου.
Μέσα στο κάστρο διατηρούνται σε καλή κατάσταση δέκα συνολικά μικρά εκκλησάκια. Το εσωτερικό των επτά από αυτά κοσμείται με βυζαντινής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες. Τα ναΰδρια αυτά διατηρούνται έως σήμερα, χάρη στην ευλάβεια των κατοίκων της Χώρας, μετά την οριστική εγκατάλειψη της καστροπολιτείας. Όμως η υπερβολική ευλάβεια στα πλαίσια της καθαριότητας και του ευπρεπισμού, οδήγησε στο να καλυφθεί μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών από ασβεστοεπιχρίσματα.
Η κατοίκηση στον χώρο του Κάστρου της Χώρας συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας (1523 – 1912). Εδώ μάλιστα διέμενε και ο Τούρκος Αγάς, δηλαδή ο εκπρόσωπος της οθωμανικής διοίκησης στην Κάλυμνο.
Με την πάροδο όμως του χρόνου και τη σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, οι κάτοικοι αρχίζουν από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά να βγαίνουν απ’ αυτό και να χτίζουν σπίτια στις παρυφές του, στην περιοχή της Χώρας, μια και η πειρατεία είχε σχεδόν εκλείψει από τον αιγαιακό χώρο αυτή την εποχή. Ως πηγή μάλιστα έτοιμου οικοδομικού υλικού χρησίμεψαν και τα σπίτια του νότιου τμήματος του κάστρου, που γι’ αυτό το λόγο είναι εντελώς κατεστραμμένα.
ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ
Οι πρώτες επεμβάσεις στο κάστρο έγιναν την περίοδο 1991-1995, όταν αυτό συμπεριελήφθη στο πρόγραμμα του Υπουργείου Αιγαίου, για την «ανάδειξη χώρων αναγνωρισμένου αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος στην περιοχή του νοτιοανατολικού Αιγαίου».
Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν μεγάλης έκτασης στερεωτικές επεμβάσεις και συμπληρώσεις στα τείχη, αποκαταστάθηκε η κύρια πύλη εισόδου, στεγανοποιήθηκε εσωτερικά η μεγάλη δημόσια ανατολική κινστέρνα, διαμορφώθηκε κατάλληλα ο χώρος υδροσύλλεξης αυτής και πραγματοποιήθηκαν επεμβάσεις καθαρισμού και συντήρησης στις εξωτερικές επιφάνειες των ναϋδρίων, οι οποίες συνεχίστηκαν έως και το 1998. Επίσης, κεραμώθηκαν οι στέγες των περισσοτέρων από τα δέκα εκκλησάκια.
Συστηματικές εργασίες υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Κάστρων Περίπλους» του γενικότερου ευρωπαϊκού προγράμματος “Interreg II Ελλάδος – Ιταλίας”, την περίοδο 1999-2001 από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού πραγματοποιήθηκαν σημαντικές εργασίες στον χώρο του Κάστρου της Χώρας.
Συγκεκριμένα, αποχωματώθηκε και στη συνέχεια λιθοστρώθηκε ο χώρος εσωτερικά της πύλης και οικοδομήθηκε το φυλάκιο στον χώρο της εισόδου, ανακατασκευάστηκαν τα δύο βασικά λιθόστρωτα μονοπάτια του οικισμού, αναστηλώθηκαν επτά κτήρια στην κεντρική γειτονιά του κάστρου και ηλεκτροφωτίστηκε εσωτερικά και εξωτερικά ο χώρος του Κάστρου. Δυστυχώς όμως τα αναστηλωμένα κτήρια παρέμειναν αναξιοποίητα, με εξαίρεση τα δύο, τα οποία λειτούργησαν για κάποια χρόνια ως επισκέψιμος μουσειακός χώρος.
ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΟΛΙΟΦΘΟΡΕΣ
Δυστυχώς όμως το τεράστιο έργο που πραγματοποιήθηκε για την ανάδειξη του Κάστρου της Χώρας είχε οδυνηρή και άκρως απαξιωτική κατάληξη. Μέσα στο 2012 έγιναν εκτεταμένες δολιοφθορές και βανδαλισμοί στο ηλεκτρολογικό δίκτυο και τα αναστηλωμένα κτήρια.
Επρόκειτο για εκτεταμένες καταστροφές στα καλώδια διανομής ρεύματος, στους προβολείς φωτισμού του τείχους, των εκκλησιών και των κτηρίων, καθώς και των φωτιστικών σωμάτων των μονοπατιών. Τα καλώδια αφού αποξηλώθηκαν, απογυμνώθηκαν και κάηκαν με σκοπό την αφαίρεση του χαλκού που εμπεριέχετο στο εσωτερικό τους.
Πραγματοποιήθηκαν επίσης διαρρήξεις σε όλα τα αναστηλωμένα κτίρια, από τα οποία αποξηλώθηκαν και διαλύθηκαν όλες οι κλιματιστικές μονάδες, με σκοπό την αφαίρεση των χάλκινων μερών τους. Κλάπηκε τέλος ακόμη και ο μηχανολογικός εξοπλισμός του συστήματος ύδρευσης του Κάστρου.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Σήμερα η εντυπωσιακή καστροπολιτεία αποτελεί έναν εκτεταμένο ερειπιώνα, έναν τόπο ιστορικής μνήμης, που ξαναζωντανεύει μόνο κατά την τέλεση των κατ’ έτος θρησκευτικών λειτουργιών τις ημέρες εορτασμού των δέκα μικρών εκκλησιών του.
Θα πρέπει όμως, πέρα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και η Τοπική Αυτοδιοίκηση και κυρίως η τοπική κοινωνία του νησιού να ενδιαφερθούν έμπρακτα, να αγκαλιάσουν και να υποστηρίξουν την αποκατάσταση και την αξιοποίηση του Κάστρου της Χώρας. Αποτελεί χρέος όλων η συντήρηση, η ανάδειξη και η προβολή του σπουδαίου αυτού μνημειακού χώρου της Καλύμνου, ο οποίος δύναται συνάμα να αποτελέσει σημαντικό πόλο έλξης επισκεπτών.
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ:
Το παραπάνω πληροφοριακό υλικό προέρχεται από τις εξής δημοσιεύσεις του Αρχαιολόγου Μιχαήλ Ι. Κουτελλά:
1. Τα Ιπποτικά Κάστρα της Καλύμνου περιοδικό CORPUS τεύχος 18 (Ιούλιος 2000), σ. 84-87.
• Τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά κάστρα της Καλύμνου, Καλυμνιακά Χρονικά τόμος ΙΣΤ’ (2005), σ. 427-446.
• Οικοδομικές Φάσεις των Οχυρώσεων του Κάστρου Χώρας Καλύμνου, Καλυμνιακά Χρονικά τόμος Κ’ (2014), σ. 53-111
*Το άρθρο του κ.Κουτελλά δημοσιεύτηκε στο Kalymnosnews.gr
Ακολουθήστε τη Ροδιακή στο Google News
