Αυθεντικός και καταξιωμένος θαλασσογράφος αποδεικνύεται μέσα από το λογοτεχνικό του έργο ο Αλ. Μωραϊτίδης, με τις παραστατικές και γλαφυρές παρουσιάσεις καταστάσεων και συμβάντων του σκιαθίτικου ναυτικού βίου, που οπωσδήποτε, ειδικά κατά την περίοδο της ιστιοφόρου ναυτιλίας, υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός. Από τα 23 σκιαθίτικα διηγήματά του, τα 14 χαρακτηρίζονται ως θαλασσινά πεζογραφήματα, δηλαδή περίπου τα δύο τρίτα, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό. Από αυτά τα 9 μπορεί να θεωρηθούν αμιγώς θαλασσινά με λεπτομερείς αναφορές ναυτικών περιπετειών και άλλων περιστατικών: «Των θαλασσών ο Αγιος», «Ο Αναποδιασμένος», «Με τα πανιά», «Αλτανού», «Χριστούγεννα στις τρεις Μπούκες», «Σε μια παράκληση», «Ψυχοσάββατον», «Μανουήλα» και «Βαρκαρογιάννης». Στα υπόλοιπα 5, έστω κι αν λείπει στο σύνολο η ναυτική περιγραφή, οι υποθέσεις τους αφορούν σε Σκιαθίτες ναυτικούς και βεβαίως υπάρχουν εκτενή θαλασσινά τμήματα: «Η θεία Μυγδαλίτσα», «Φαντάσματα», «Καθ’ εμπόδιο για καλό», «Η Πορταϊτισσα», «Αρατε Πύλας». Επιπλέον σε δύο ακόμη διηγήματα, «Ο Δεκατιστής», «Η χρυσή καδένα», βρίσκουμε επίσης θαλασσινές σελίδες, δίχως να αναφερθούμε στις διάφορες μικρότερες ανάλογες καταγραφές στο υπόλοιπο διηγηματικό έργο του Σκιαθίτη συγγραφέα.
Η θεματολογία, λοιπόν, ενός τόσο σημαντικού αριθμού διηγημάτων αναμφίβολα καθιερώνει τον Αλ. Μωραϊτίδη ως γνήσιο θαλασσογράφο, που μάλιστα υπερτερεί, κατά τη γνώμη ορισμένων μελετητών, του πιο «επώνυμου» και… συνώνυμου τρίτου του εξάδελφου. Οχι μόνο η ποσοτική αναλογία τίτλων και σελίδων επί του συνόλου του έργου (1), αλλά και η γλαφυρή, ποιητική όσο και παραστατική γραφίδα του, οδηγούν σε αιτιολογημένες αποτιμήσεις. Ο Τέλλος Αγρας στη μελέτη του «Τα διηγήματα του Μωραϊτίδη» (2) επισημαίνει αρχικά την κυριαρχία της θάλασσας στα διηγήματα του συγγραφέα, με αρκετά στοχευμένα παραδείγματα, αναφερόμενος κυρίως στις τρικυμίες και τα ναυάγια, όπως θα δούμε πιο κάτω. Στη συνέχεια υποστηρίζει ότι οι κυρίαρχοι και αυθεντικότεροι, «… γενναίοι, ελεύθεροι, αρρενωποί τύποι ανδρικοί…», ήρωες των διηγημάτων είναι εκείνοι, που σχετίζονται άμεσα με τη θάλασσα. Αναφέρει σχετικά: «Οι τύποι του Μωραϊτίδη είναι κυρίως οι ναυτικοί, θαλασσινοί, βιοτέχναι – βαρκάρηδες, ψαράδες, ναύτες και καπεταναίοι, αυτοί προ πάντων, οι τελευταίοι. Εις αυτό ο Μωραϊτίδης διαφέρει από τον Παπαδιαμάντην, ο οποίος έδωσε περισσότερον τον τύπο του μικροαστού νησιώτη κι ολιγώτερο του καπετάνιου. Ο θαλασσογράφος Μωραϊτίδης πλησιάζει περισσότερο τον θαλασσογράφο Καρκαβίτσα, από τον οποίο όμως λείπουν η γυναίκα και ο κληρικός. Γενικώς ο Μωραϊτίδης είναι περισσότερο ναυτικός από τον Παπαδιαμάντη τόσον από διάθεση, όσον και από πείρα…». Συνεχίζει ο Αγρας με τις παραθέσεις των ονομάτων των πρωταγωνιστών, καπεταναίων κυρίως, στα θαλασσινά διηγήματα του συγγραφέα, για την επικύρωση των θέσεών του. Αλλά και ο Ν. Γ. Πεντζίκης στο μελέτημά του «Περί Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη» (3) τονίζει τις εμφανείς θαλασσινές προτιμήσεις του Μωραϊτίδη. Οι συχνές και λεπτομερείς περιγραφές των σκιαθίτικων θαλασσών και παραλιών, της ευρύτερης περιοχής των Σποράδων, της Εύβοιας και της Μαγνησίας, όπως και οι σκιαγραφήσεις της Χαλκιδικής και του Αθωνα, μαζί με τις περιγραφόμενες ιστορίες, συνθέτουν ένα αμιγώς θαλασσινό τοπίο, αυθεντικό και ελκυστικό. Επίσης επισημαίνεται η αγάπη του για τα κάθε λογής πλεούμενα: «Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε με τον Παπαδιαμάντη, φαίνεται ότι τον συγκινούσαν (σ.σ. τον Μωραϊτίδη) περισσότερο από τα σπίτια τα καράβια. Βλέπει μια βάρκα, την παρομοιάζει με κορμί ανθρώπου… Τα αραγμένα σκαριά λέει ότι ρεμβάζουν… Νιώθει την επιθυμία να τα φιλήσει σα να είναι όμορφα κορίτσια. Τα λέει «πανδαίδαλα» ινδάλματα των θαλασσών»…». Παραθέτει ο Ν. Γ. Πεντζίκης κάμποσα παραδείγματα, μέσα από το διηγηματικό, θαλασσινό έργο του Μωραϊτίδη.
Με τα παραπάνω, σε γενικές γραμμές, αποδεικνύεται η υψηλού επιπέδου ναυτικότητα του Μωραϊτίδη, που σε πολλά σημεία υπερβαίνει εκείνη του Παπαδιαμάντη. Δεν είναι επίσης, νομίζω, τυχαίο, που οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Μωραϊτίδη φέρουν το γενικό τίτλο: «Με του βορηά τα κύματα». Η σύνταξη εμπεριστατωμένης μελέτης για τη ναυτικότητα του έργου των δύο Αλεξάνδρων και την παρουσίασή τους ως γνήσιων θαλασσογράφων, θεωρείται, θαρρώ, απαραίτητη.
Ναυάγια, προσφιλές θέμα
Το ναυάγιο οπωσδήποτε αποτελεί το πλέον οδυνηρό συμβάν του ναυτικού βίου, ειδικά όταν συνοδεύεται και από ανθρώπινες απώλειες. Τραγικό, αλλά και συχνά αναπόφευκτο, ειδικά στην περίοδο της ιστιοφόρου ναυτιλίας, που τα σκαριά ήταν σαφώς πιο ευάλωτα στα ξεσπάσματα του καιρού. Ετσι θεωρείται ευεξήγητη η καταγραφή τέτοιων γεγονότων στα έργα της παλιότερης θαλασσινής λογοτεχνίας.
Ειδικότερα, στα θαλασσινά διηγήματα του Μωραϊτίδη τα ναυάγια κυριαρχούν. Μνήμες οδυνηρές από τραγωδίες και άλλα ναυτικά ατυχήματα σκιαθίτικων πλεούμενων και των ναυτικών τους κεντρίζουν την έμπνευση του συγγραφέα, που τα μετατρέπει με τη γραφίδα του σε εξαιρετικά λογοτεχνικά έργα, έστω και με την προσθήκη της όποιας μυθοπλασίας. Ας δούμε τι σημειώνει σχετικά πάλι ο Τέλλος Αγρας για τις τρικυμίες στα διηγήματα του Μωραϊτίδη (4), που βέβαια σχεδόν πάντοτε καταλήγουν σε ναυάγια: «Και εις τον Μωραϊτίδην, όπως και εις τον Παπαδιαμάντην, αι περιγραφαί των τρικυμιών υπερβαίνουν και εις διάθεσιν και εις δύναμιν και εις ποσότητα τας περιγραφάς των νηνεμιών. Πρέπει άραγε να το αποδώσωμεν εις την πραγματικότητα, την γεωγραφικήν θέσιν της Σκιάθου, εκτεθειμένης εις τρικυμίας, ή εις αισθητικήν προτίμησιν, λόγω της κάποιας ιδιαιτέρας αγρίας καλλονής του τρικυμιώδους στοιχείου;». Οπως και να έχει το ζήτημα, είναι εύκολη η διαπίστωση ότι έξι διηγήματα αποτελούν ιστορίες ναυαγίων «Των θαλασσών ο Αγιος», «Ο Αναποδιασμένος», «Αλτανού», «Σε μια παράκληση», «Μανουήλα», «Βαρκαρογιάννης», ενώ σε τρία ακόμη υπάρχουν εκτενείς σχετικές αναφορές «Αρατε Πύλας», «Φαντάσματα», και «Ψυχοσάββατο», χώρια μικρότερες αναφορές, όπως στο ελάχιστα ναυτικό διήγημα «Ο Δεκατιστής» ή το καθόλου «Ο Μπάρμπα Δήμαρχος».
***
Τα ναυάγια ως θαλασσινά συμβάντα ατυχή ή τραγικά, διακρίνονται από ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία, που συνθέτουν την «ταυτότητά» τους και βοηθούν στην αποτύπωση και την αποτίμησή τους. Αυτά είναι:
Α) Στοιχεία σκάφους (τύπος, είδος, προέλευση, πλοιοκτησία, όνομα κ.λπ.)
Β) Αιτία ναυαγίου (κακοκαιρία, ανθρώπινο λάθος, βλάβη, ατύχημα κ.λπ.)
Γ) Τόπος ναυαγίου
Δ) Χρόνος ναυαγίου
Ε) Ανθρώπινες απώλειες
ΣΤ) Διάφορες άλλες, κατά περίπτωση, επισημάνσεις.
Στα ναυάγια, που περιγράφονται στα διηγήματα του Αλ. Μωραϊτίδη, εμπλέκονται πάντοτε, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, σκιαθίτικα σκαριά διαφόρων τύπων, χρήσεων και μεγεθών, εμπορικά ιστιοφόρα, ψαροκάικα, βάρκες κ.ά. Αναφέρεται ο τύπος του σκαριού και της ιστιοφορίας του, το όνομα του σκάφους και του πλοιοκτήτη – κυβερνήτη, όπως θα δούμε κατά περίπτωση. Αιτία των ναυαγίων είναι συνήθως η κακοκαιρία, αλλά συναντούμε και το ανθρώπινο σφάλμα, όπως και συνδυασμό των δύο (π.χ. «Ο Αναποδιασμένος»), ενώ δε λείπουν και άλλες αιτίες, όπως η συνάντηση με φάλαινα στον «Βαρκαρογιάννη». Τόπος του συμβάντος ορίζεται σχεδόν πάντοτε η θαλάσσια περιοχή της Σκιάθου, ακόμη και μέσα στο λιμάνι, δίχως να απουσιάζουν και μακρινότερες θάλασσες. Για τον χρόνο των ναυαγίων δεν έχουμε βέβαια πλήρη ημερομηνία και έτος, αλλά τις περισσότερες φορές μνημονεύονται η εποχή ή ο μήνας, με συνηθέστερη τη χειμερινή περίοδο, οπότε και οι δυσμενέστερες καιρικές συνθήκες προκαλούν περισσότερα οδυνηρά περιστατικά. Σε ό,τι αφορά στις απώλειες ζωών, αυτό συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις, ενώ συναντούμε και συμβάντα, που περιορίζονται στις υλικές ζημιές, έστω και με ολοκληρωτική καταστροφή του πλεούμενου. Ακόμη, στον βαθιά θρησκευόμενο Μωραϊτίδη βρίσκουμε διαρκώς παρούσα την επίκληση στον Θεό και βέβαια στον Αη Νικόλα για την αποφυγή των ναυαγίων ή τη διάσωση των ναυαγών. Παρακλήσεις, προσευχές, τα κεριά του επιταφίου λειτουργούν αποτρεπτικά για τις τυχόν δυσάρεστες εξελίξεις και συμβάλλουν στον κατευνασμό των καιρικών φαινομένων. Βέβαια από τη λαϊκή σκιαθίτικη παράδοση δεν λείπουν και οι διάφορες δοξασίες, προλήψεις και οράματα, που έχουν σχέση με ναυτικά ατυχήματα. Ολα ετούτα θα τα δούμε στη συνέχεια.
Αναφορές ναυαγίων
Παρουσιάζουμε τα διηγήματα, που εμπεριέχουν ναυάγια, ακολουθώντας τη σειρά της τρίτομης έκδοσης: Αλέξανδρος Μωραϊτίδης «Τα Διηγήματα» φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Γνώση και Στιγμή 1990 – 1993.
1. «Των θαλασσών ο Αγιος» (Α’ 65 – 80). Πρώτο διήγημα του Μωραϊτίδη, απροσδιόριστη η πρώτη δημοσίευσή του, με αναμενόμενη την εκτενή αναφορά σε ναυάγια και διασώσεις χάρη στην παρέμβαση του θαλασσινού Αγίου. Η αποφυγή δυσάρεστων και οδυνηρών συμβάντων επαφίεται στην επέμβαση του Αη Νικόλα, με την πίστη των ναυτικών να εκδηλώνεται σε κάθε στιγμή της θαλασσινής δραστηριότητας και η επίκληση του ονόματός του σε δύσκολες στιγμές να αποδεικνύεται σωτήρια. Στη σελ. 70 σημειώνεται μεγάλη και διαρκής κακοκαιρία, μήνα Νοέμβριο, στον Εύξεινο Πόντο, όπου, σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, βούλιαξαν κάπου δέκα ιστιοφόρα, ανάμεσά τους κι ένα μεγάλο «βρίκιον» από το Γαλαξίδι, στο οποίο επέβαινε και ο Σκιαθίτης ναυτικός, ο Νικόλας του παπά Νικόλα. Η βύθιση υπήρξε αύτανδρη. Πιο κάτω στις σελ. 74 – 75 μνημονεύεται ο θρήνος στο σπίτι του απολεσθέντα, που ήταν νεοπαντρέμενος και η γυναίκα του κόντευε να παραφρονήσει. Στις σελ. 76 – 78 Μωραϊτίδης γράφει για τα ευλαβικά τάματα διασωθέντων ναυαγών προς τον Αγιο Νικόλαο, όπως και για τη θαυματουργή επέμβασή του σε άλλες περιπτώσεις ναυαγίων. Τέλος, στις σελ. 79 – 80 επέρχεται η πλήρης ανατροπή των εξελίξεων με την επιστροφή του θεωρημένου ως πνιγμένου ναυτικού, που διασώθηκε, μόνον εκείνος, χάρη στην επίκληση του ονόματος του Αγίου. Μάλιστα, η ανέλπιστη επιστροφή του, σα νεκρανάσταση, πραγματοποιείται κατά την παραμονή της γιορτής του Αγίου Νικολάου, που ο διασωθείς διηγείται τις δραματικές στιγμές του ναυαγίου και τη διάσωσή του. Βέβαια το διήγημα ολοκληρώνεται με τέλεση παράκλησης και ευχαριστίας μπροστά στην εικόνα του θαλασσινού Αγίου.
2. «Ο Αναποδιασμένος», (Α’ 113 – 126). Πρωτοδημοσιεύτηκε στη χριστουγεννιάτικη Ακρόπολι του 1889. Εδώ αναφέρεται η περίεργη περίπτωση περίπου εκούσιου ναυαγίου, με ολική καταστροφή του σκάφους, από τις ιδιορρυθμίες και τις παραξενιές του ιδιοκτήτη – κυβερνήτη του. Ηταν ικανότατος ναυτικός, αλλά είχε ένα περίεργο ελάττωμα, δεν επιθυμούσε υποδείξεις, επειδή γνώριζε τι έπρεπε να κάνει και όταν κάτι τέτοιο συνέβαινε, έκανε το αντίθετο, έστω και αν αυτό απέβαινε σε βάρος του. Στη σελ. 120 σημειώνει ο Μωραϊτίδης πως τρεις φορές ο καπετάν Κωνσταντής, ο «αναποδιασμένος», κόντεψε να ρίξει το σκαρί σε ύφαλο, όταν του υπέδειξαν το εμπόδιο, που βέβαια γνώριζε. Η τέταρτη φορά υπήρξε μοιραία κατά την επιστροφή στη Σκιάθο, παραμονή Χριστουγέννων, εισπλέοντας στο λιμάνι του νησιού, όταν ναύτης τού επέστησε την προσοχή για τη γνωστή βραχονησίδα Δασκαλείο, στην είσοδό του, ενώ επικρατούσε και σχετική κακοκαιρία. Το αποτέλεσμα ήταν να προσαράξει το μπρίκι Ευαγγελίστρια, 105 τόνων, στη βραχονησίδα και στη συνέχεια το δυνάμωμα του καιρού αποτελείωσε το ημιβυθισμένο ιστιοφόρο. Στις σελ.123 – 125 περιγράφεται παραστατικά η πρόσκρουση του σκάφους από την «αναποδιά» του ιδιοκτήτη του.
3. «Αρατε Πύλας» (Α’ 171 – 183). Πρώτη δημοσίευση περ. Αττικόν Μουσείον τ. 3, 1891. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, μπάρμπα Κώστας ο Ολλανδέζος, που υπέστη σοβαρό ατύχημα κατά την τήρηση του εθίμου του «άρατε πύλας» τη Μεγάλη Παρασκευή, υπήρξε νωρίτερα ναυτικός και είχε αποκτήσει βάρκα από ναυαγισμένο, ευμέγεθες ιστιοφόρο ολλανδικό στον Ξάνεμο. Πρόκειται για το ίδιο που αναφέρει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Οι ναυαγοσώσται». Οφειλε δε το παρώνυμι του χάρη στο κασκέτο, που επίσης είχε περισυμμαζέψει από το ολλανδικό ιστιοφόρο. Με τη βάρκα ετούτη, λοιπόν, σημειώνει ο Μωραϊτίδης στη σελ 177, ναυάγησε στα νερά της Σκιάθου τουλάχιστον πέντε φορές, ευτυχώς χωρίς δυσάρεστα επακόλουθα, καθώς διασώθηκαν και ο ίδιος και η βάρκα του. Ομως σε χειμωνιάτικη, νυχτερινή κακοκαιρία το μικρό σκάφος συνετρίβη στον όρμο Μικρός Ασέληνος και ο μπάρμπα Κώστας ίσα που πρόλαβε να γλιτώσει. Εκτοτε εγκατέλειψε τη θάλασσα και έγινε νεωκόρος του ναού.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο Παπαδιαμάντης έγραψε 171 διηγήματα, ενώ ο Μωραϊτίδης μόνο 30, τα περισσότερα, όμως, πολυσέλιδα.
(2) Εμπεριέχεται στο βιβλίο «Ομόπλουν πλοίον – 5 κείμενα για τον Μωραϊτίδη», φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Γνώση και Στιγμή, 1990, στις σελ. 11 – 38.
(3) Στο «Ομόπλουν πλοίον…» οπ. π. σελ 63 – 81.
(4) οπ. π. σελ 20.
Συνεχίζεται
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
