Ο άνθρωπος-εχίνος

Ενα από τα ανθεκτικότερα νήματα που συνδέουν διαχρονικά ιδέες και διανοητές μοιάζει να γνέθεται ξεκινώντας από τον λυρικό Αρχίλοχο ως τον φιλόσοφο Ρόναλντ Ντουόρκιν, ο οποίος τιτλοφόρησε το τελευταίο βιβλίο του Justice for Hedgehogs (2011, Δικαιοσύνη για εχίνους). Ο στίχος του ποιητή «πολλ’ οίδ’ αλώπηξ, αλλ’ εχίνος εν μέγα», που ερμηνεύθηκε ήδη από τον Ερασμο το 1500, βρήκε την καθιέρωσή του στη σημερινή γενικευμένη χρήση του μέσα από ένα δοκίμιο ενός από τους μεγαλύτερους δασκάλους του Ντουόρκιν, του οξφορδιανού Ησαΐα Μπέρλιν, για το έργο του Τολστόι.

Ο Ντουόρκιν εγκαταλείπει πάντως την κρατούσα στη βιβλιογραφία τάση να αντιπαραβάλλεται εξισωτικά ή ακόμη και να προτιμάται ο πολυμήχανος τρόπος της αλεπούς να μαθαίνει και να δρα προς τον μονοσήμαντο αλλά «μεγάλο» τρόπο του σκαντζόχοιρου, που δομεί την πρόσληψη του κόσμου και το πράττειν του γύρω από μια θεμελιώδη και καθοριστική ιδέα.

Η θεμελιώδης κατευθυντήρια ιδέα και αξία για τον άνθρωπο-εχίνο είναι η πραγμάτωση του αγαθού βίου σε όλα τα πεδία δράσης του, τόσο στο ηθικό ατομικό όσο και στο συλλογικό πολιτικό και δικαιϊκό. Αν η αλεπού ξέρει να μηχανεύεται και να ελίσσεται, δεν παύει η δράση της να μετριέται παρά μόνο από το πρακτικό αποτέλεσμα, από το ατομοκεντρικό της συμφέρον και από την ωφελιμιστική στοχοθεσία της.

Η φιλοσοφία όμως είναι η επιστήμη των πρώτων αρχών, η ταυτοποιός γεννήτρα των αξιών, η πνευματική βάση για την αντιμετώπιση του ανθρώπου έξω και πέρα από την οπτική του κοινωνιολογικού ρεαλισμού και του κανονιστικού θετικισμού. Ο δε αγαθός βίος και το νόημά του ως πρόταση της φιλοσοφίας προς την ανθρώπινη ύπαρξη αποτελεί όχι απλά μια περαιτέρω ουσιαστική ηθική κανοναρχία αλλά πολύ περισσότερο την προϋπόθεση για αυτό που τείνει να πραγματώσει ο φιλοσοφικός προσανατολισμός του Ντουόρκιν: τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από την πραγμάτωση της ιδέας της ενότητας της πρακτικής φιλοσοφίας.

Ετσι η αρχική κριτική, αντιρεαλιστική και αντιθετικιστική διάθεση του Ντουόρκιν ως φιλοσόφου του Δικαίου να προσεγγίσει την κανονιστική πραγματικότητα ως ένα σύνολο κανόνων που ερμηνεύονται μόνο βάσει της στάθμισης και βελτιστοποίησης αξιακών αρχών, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, μεταβάλλεται συν τω χρόνω σε μια ενοποίηση των πολιτικών και δικαιικών προϋποθέσεων για την πραγμάτωση του ηθικού προτάγματος του αγαθού βίου σε προσωπικό επίπεδο.

Το πρόγραμμα αυτό θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «ηθικογενή φιλελευθερισμό της ισότητας» διακρίνοντάς το από φιλοσοφικές τάσεις που αφενός ρητά διαχωρίζουν την ιδιωτική από τη δημόσια σφαίρα, αφετέρου επιμένουν σε έναν πρακτικό φιλελευθερισμό της (οικονομικής) ελευθερίας.

Ο ανθρωπισμός του Ντουόρκιν εμπνέεται από την ιδέα ενός δημιουργικού προσώπου το οποίο αισθάνεται ως καθήκον την απόλυτη αναγκαιότητα να αξιοποιήσει τη ζωή του. Την ημέρα της (εσωτερικής) λογοδοσίας μας θα κριθούμε για την κατασπατάληση των ευκαιριών μας και για την έλλειψη αυτοσεβασμού μας, αφού η ευθύνη για την πραγμάτωση του ηθικού ιδεώδους ανήκει κατ’ αρχήν σε εμάς.

Ανήκει όμως και σε μια δημοκρατική πολιτική κοινότητα η οποία στο πλαίσιο του μορφώματος του κοινωνικού κράτους δικαίου οφείλει να φροντίζει ώστε να δοθούν σε όλους όχι απλά ίσες ευκαιρίες για την επιδίωξη υποκειμενικών στοχοθεσιών, όπως αυτές που προτείνουν ο Ρολς ή ο Σεν, αλλά ίσοι πόροι, ως έμπρακτη αναγνώριση της αυτονομίας του προσώπου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

To Justice for Hedgehogs αποτελεί αναμφίβολα το μεγάλο κληροδότημα του Ντουόρκιν για τις επόμενες γενιές φιλοσόφων, τόσο από πλευράς μεθόδου όσο και από πλευράς περιεχομένου. Με το δεύτερο μπορεί να έχει κανείς επί μέρους αντιρρήσεις. Το εγχείρημα της ανάκτησης της ενότητας της πρακτικής φιλοσοφίας όμως θα αποτελέσει την προϋπόθεση για να ξαναϊσχύσει η ηθική ως ασφαλές αγκυροβόλιο του δικαίου και ως πυξίδα της πολιτικής.