Οι αποχρώσεις του Αγίου Ορους

Το υψηλότερο βουνό της Θράκης έχει μόλις εκσφενδονιστεί από το χέρι του γίγαντα Αθω εναντίον των θεών, αλλά δεν έχει βρει στόχο –προσγειώνεται τελικά στην άκρη της Χαλκιδικής –και δεν έχει κοπάσει ακόμη ο κουρνιαχτός από την πρόσκρουσή του στο έδαφος. Λίγο μακρύτερα, σε μια παλιά τορπίλη, φύεται μια… σανσεβιέρια, δείγμα της ειρηνικής μακροημέρευσης ενός ευλογημένου τόπου. Τα αθώα βλέμματα των νεαρών ασκουμένων, των κυριολεκτικά αμούστακων μοναχών, και η κατασταλαγμένη σοφία στη ματιά των γενειοφόρων ασκητών που έχουν περάσει μια ζωή σε αυτή τη γωνιά της Γης με το περίφημο «άβατό» της. Προσκυνητές από άλλες χώρες και εξελληνισμένοι μοναχοί που έχουν βρει καταφύγιο στη χερσόνησο του Αθω. Ενας ιερομόναχος φτυστός ο Ντόναλντ Σάδερλαντ. Είναι πολλές οι αποχρώσεις στα «Χρώματα της πίστης» και όλες μαζί συνθέτουν το πορτρέτο του Αγίου Ορους μέσα από το ομώνυμο λεύκωμα του Στράτου Καλαφάτη, ενός από τους σημαντικότερους έλληνες φωτογράφους, γνωστού για τα μεγαλόπνοα πρότζεκτ του στα οποία επενδύει χρόνια από τη ζωή του.

Η ομότιτλη έκθεση με τις φωτογραφίες του βιβλίου, μια παραγωγή του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, έχει παρουσιαστεί από το 2014 στο ΜΙΕΤ Αθήνας και Θεσσαλονίκης και σε μια σειρά από πόλεις σε Ελλάδα και εξωτερικό. Από το Βερολίνο και τα Ιωάννινα έως το Τορίνο, την Τεργέστη, την Αγία Πετρούπολη, την Καβάλα και πιο πρόσφατα τη Λάρισα, τα «Χρώματα της πίστης» προσηλύτισαν ορδές αφοσιωμένων οπαδών της φωτογραφίας (προφανώς και της χριστιανικής θρησκείας) που ενθουσιάστηκαν με τη λαμπερή, επιβλητική αλλά και ταυτόχρονα διακριτικά ποπ αισθητική που αναδεικνύει την πνευματικότητα, την ασκητικότητα και τη χιλιόχρονη παράδοση του Αγίου Ορους, όσο οξύμωρο και αν ακούγεται αυτό. Η ενθουσιώδης υποδοχή της δουλειάς του οδήγησε τον Καλαφάτη πίσω στο Αγιον Ορος και σε ένα πολυήμερο ταξίδι, από το οποίο επέστρεψε με περισσότερες εικόνες, ορισμένες από τις οποίες παρουσιάζονται στη νέα, αναθεωρημένη έκδοση του λευκώματος.

Ολα ξεκίνησαν έπειτα από μια προτροπή του φίλου και συνεργάτη του Αρσένιου Τοπτσίδη, ο οποίος είχε αποφοιτήσει από την Αθωνιάδα Σχολή (το εκκλησιαστικό σχολείο του Αγίου Ορους). Ο Καβαλιώτης Στράτος Καλαφάτης, ο οποίος ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη, άρχισε να σκέφτεται ότι θα είχε ενδιαφέρον να επισκεφθεί το Αγιον Ορος και για επαγγελματικούς λόγους πέρα από τις προσωπικές αναζητήσεις που τον πρωτοέφεραν στο τρίτο πόδι της Χαλκιδικής στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Οπως και να το κάνουμε, ήταν και μια πρόκληση, «ένα στοίχημα ενάντια στην πεποίθηση ότι αυτόν τον τόπο δεν μπορείς να τον οικειοποιηθείς φωτογραφικά» όπως σημειώνει ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου του.

Χρειάστηκαν 25 ταξίδια και 200 ημέρες φωτογράφισης, σε πρώτη φάση από το 2008 έως το 2013, «με οχήματα κάθε τύπου, με καραβάκια, μουλάρια και πεζοπορίες» πάνω στους σκονισμένους χωματόδρομους του Αγίου Ορους, «που στρίβουν και σε φέρνουν στο αναπάντεχο», προκειμένου όχι μόνο να οικειοποιηθεί αλλά και να «κατακτήσει» το φευγαλέο –για την πλειονότητα του πληθυσμού –άβατο.

Ή τουλάχιστον για να το φωτίσει κατά τέτοιον τρόπο ώστε να συστήσει στο κοινό πτυχές και λεπτομέρειες της ζωής που συνήθως δεν βγαίνουν εκτός της χερσονήσου του Αθω. Οχι επειδή είναι απόρρητες ή απαγορευμένες, αλλά διότι απαιτούν ένα εξασκημένο μάτι σαν του Καλαφάτη προκειμένου να τις εντοπίσει και να τις αναδείξει. Λεπτομέρειες από τοιχογραφίες, ο σταυρός στο κελί του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Κερασιά, το θερμοκήπιο της Μονής Βατοπαιδίου, το σπασμένο γυαλί στη φωτογραφία του ηγουμένου από τη συλλογή της Αγιορειτικής Φωτοθήκης, η χάρτινη εικόνα του Χριστού σε ησυχαστήριο στη Μονή Ζωγράφου, οι νυχτερινές τοπιογραφίες που παραπέμπουν σε εικονογράφηση γοτθικών παραμυθιών.

Βέβαια, η δυσκολία πάντα ελλοχεύει εκεί όπου απαιτείται η ανθρώπινη συναναστροφή και συναίνεση. Από τη μια ο Στράτος Καλαφάτης ως «ο επίσημος φωτογράφος», κατά τον Αρσένιο, και από την άλλη οι γέροντες του κελιού, μοναχοί, δόκιμοι ή κοσμικοί, τα άτομα προς φωτογράφηση, «ειλικρινείς και εκτεθειμένοι, ανταλλάσσουμε βλέμματα, κάποιος παραδίδεται πρώτος στις ορέξεις του άλλου και μετά η σιωπή. Ακολουθεί ένα άλλο κελί, άλλοι άνθρωποι, μια άλλη συνάντηση, κάποιες άλλες εικόνες» όπως περιγράφει ο Καλαφάτης. Ο ένας μετά τον άλλον οι φωτογραφιζόμενοι εγκαταλείπουν τη συστολή. Ενας ρώσος ιερέας – προσκυνητής από το καράβι προς τη Δάφνη προτάσσει περήφανα τον βαρύ σταυρό στον λαιμό του. Ο μοναχός Μάρκελλος δείχνει, χωρίς να επιδεικνύει, τα κεντημένα ράσα του στο κελί του Αγίου Δημητρίου στη σκήτη της Αγίας Αννας. Οι ομοζυγωτικοί δίδυμοι πατέρας Παΐσιος και πατέρας Αγάθωνας στις Καρυές ξεχωρίζουν μόνο από το βλέμμα τους και ξορκίζουν την αμηχανία τους κρατώντας μια γάτα αγκαλιά. Οι μικροί μαθητές της Αθωνιάδας Σχολής ποζάρουν δίχως φόβο με την ασύνειδη επίγνωση ότι δεν έχουν προλάβει να «αμαρτήσουν».

Ο Στράτος Καλαφάτης στην ουσία αγιογραφεί τα πορτρέτα του, με την έννοια ότι δημιουργεί ζωγραφικά πορτρέτα, χωρίς ωστόσο να εξιδανικεύει. Τίποτε δεν παραμένει κρυφό από τους ρεφλέκτορες και τα φλας μέσω των οποίων επιτυγχάνει αυτό το συγκλονιστικό chiaroscuro στις φωτογραφίες του. Σαν ένας σύγχρονος εκπρόσωπος του τενεμπρισμού, σφραγίζει την ποπ-μπαρόκ σχολή της φωτογραφίας και ο Καραβάτζιο μειδιά κολακευμένος. l

Το φωτογραφικό λεύκωμα «Αθως, τα χρώματα της πίστης» του Στράτου Καλαφάτη κυκλοφορεί σε νέα, αναθεωρημένη έκδοση από τον οίκο Αγρα. H έκθεση με τις φωτογραφίες φιλοξενείται στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας –Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα έως τις 29/4.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 7 Απριλίου 2018.