«Αν κάποτε οι μέλισσες αφανιστούν από προσώπου γης, δεν θα απομείνουν στον άνθρωπο περισσότερα από τέσσερα χρόνια ζωής». Tο συγκεκριμένο ρητό που αποδίδεται στον Άλμπερτ Αϊνστάιν φανερώνει μια πικρή αλήθεια που έχει αποτυπωθεί πολλάκις σε ακαδημαϊκές έρευνες των τελευταίων ετών: οι μέλισσες ανά την υφήλιο απειλούνται και οι πληθυσμοί τους συρρικνώνονται ραγδαία. Κι αυτό εκτιμάται ότι θα επιφέρει σημαντικά προβλήματα για την ανθρωπότητα, καθώς εάν εκλείψει αυτός ο τόσο σημαντικός κρίκος του παγκόσμιου οικοσυστήματος η κατάρρευση ίσως καταστεί αναπόφευκτη.
Οι «θανάσιμοι εχθροί» της μέλισσας
Οι παράγοντες που απειλούν τους πληθυσμούς των μελισσοσμηνών είναι πολλοί: κλιματική αλλαγή, απώλεια βιοτόπων, αφανισμός αγριόχορτων, μονοκαλλιέργειες, φωτορρύπανση, επιδρομικά και επείσακτα είδη. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος, ωστόσο, προέρχεται από τη χρήση των φυτοφαρμάκων και εντομοκτόνων που, σε αντίθεση με άλλα παρασιτοκτόνα τα οποία μένουν στην επιφάνεια, εισχωρούν στο εσωτερικό των φυτών και προσβάλλουν τις μέλισσες που τα επικονιάζουν.
Για να αντιληφθούμε το μέγεθος του προβλήματος, να σημειωθεί ότι πάνω από το 1/3 της παγκόσμιας παραγωγής τροφής εξαρτάται από επικονιαστές. Κι από τα 100 είδη καλλιεργούμενων φυτών που παράγουν το 90% της παγκόσμιας τροφής τα 71 επικονιάζονται από τις μέλισσες, ενώ στη μέλισσα οφείλει την ύπαρξή της και το 80% της άγριας βλάστησης. Μόνο στην Ευρώπη περισσότερα από 4.000 είδη λαχανικών μεγαλώνουν και μας τρέφουν χάρις στην άοκνη εργασία των μελισσών. Το μέλλον, όμως, προβλέπεται δυσοίωνο. Σύμφωνα με το Intergovernmental Science and Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) του ΟΗΕ, οι επικονιαστές έχουν μειωθεί έως και κατά τα 3/4 στην Ευρώπη τα τελευταία 30 χρόνια.
Αξία ανεκτίμητη
Ως γνωστόν, τα «ιερά έντομα» χαρίζουν στον άνθρωπο -εκτός από το ευεργετικό μέλι- τον βασιλικό πολτό, τη γύρη, την πρόπολη, το κερί, ακόμη και το δηλητήριο που εγχέεται από το κεντρί τους. Πρόκειται για υπερπολύτιμα φυσικά προϊόντα, με μεγάλη θρεπτική αξία και ποικίλες θεραπευτικές ιδιότητες - γνωστές ήδη από την αρχαιότητα. Κάποιες από τις ασθένειες που θεραπεύουν ή ανακουφίζουν είναι τα καρδιακά νοσήματα, το έλκος δωδεκαδακτύλου, τα εγκαύματα και τα τραύματα, οι δερματικές παθήσεις, οι ηπατικές και νεφρικές παθήσεις, η αϋπνία κ.ά.
Καθίσταται, λοιπόν, σαφές το πόσο σημαντικό είναι να θωρακιστούν οι πληθυσμοί μελισσών. Σε πρώτο στάδιο θα πρέπει να εξασφαλίσουμε την επιβίωσή τους και -ει δυνατόν- να φροντίσουμε για την ακμή τους. Και η αρχή πρέπει να γίνει από την παραγωγή, από τους μελισσοκόμους δηλαδή, οι οποίοι οφείλουν να ευαισθητοποιηθούν, να εκσυγχρονίσουν τις μεθόδους και τον εξοπλισμό τους και να επικαιροποιήσουν τις γνώσεις τους, με διπλό στόχο την προστασία της μέλισσας και τη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη.
ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ
Αυτά ακριβώς επιχειρεί να επιτύχει το πρόγραμμα «ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ», ένα πρόγραμμα ενίσχυσης της Αγροδιατροφικής Εκπαίδευσης που υλοποιείται με χρηματοδότηση του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου (TAP) σε συνεργασία με το Ίδρυμα Μποδοσάκη. Πρόκειται για μία επένδυση που αφορά σε εκπαιδευτικές και εφαρμοσμένες βιοτεχνολογικές δραστηριότητες και απευθύνεται σε καλλιεργητές και παραγωγούς προϊόντων που παράγονται τοπικά σε περιοχές κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Οι ελιές και το ελαιόλαδο, τα αρωματικά και τα φαρμακευτικά φυτά, τα φασόλια, τα καρποφόρα δένδρα, το πετιμέζι, οι πιπεριές, τα κτηνοτροφικά προϊόντα και, βέβαια, το μέλι συμμετέχουν στο πρόγραμμα.
Εν όψει του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Μελισσών την 20ή Μαΐου, που κηρύχθηκε από τον ΟΗΕ μόλις πέρυσι και στοχεύει στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τον κομβικό ρόλο που διαδραματίζουν τα συγκεκριμένα έντομα-δότες ζωής στη βιώσιμη ανάπτυξη, η Voria.gr συνομίλησε με ωφελούμενους και εκπαιδευτές του προγράμματος ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ.
Ο Γιώργος από την Καστοριά, «εργατικός σαν μέλισσα»
Είναι ένας 56 ετών «νέος» που διψά για γνώση, θέλει να κάνει τη δουλειά του όσο καλύτερα γίνεται και να πετύχει όσο το δυνατόν περισσότερα. Ο Γιώργος Καραταγλίδης από την Καστοριά επαγγέλλεται γουνοποιός, «γουναράς» όπως λέει ο ίδιος. Ανήσυχο όμως πνεύμα, αποφάσισε να ασχοληθεί –ερασιτεχνικά στην αρχή– με τη μελισσοκομία, για να συμπληρώσει το οικογενειακό εισόδημα.
Το ερέθισμα του το έδωσε το... Discovery Channel, το γνωστό τηλεοπτικό κανάλι που είναι αφιερωμένο στη φύση. Στα προγράμματα του Discovery μαγεύτηκε από τον -άγνωστο μέχρι τότε για εκείνον- κόσμο των μελισσών. «Ένιωσα κατευθείαν την ανάγκη να ασχοληθώ με τη μελισσοκομία. Και ξεκίνησα αμέσως», λέει ο Γιώργος, τονίζοντας όμως ότι, παρά τη διάθεσή του για γνώση, διαπίστωσε ανεπάρκεια στην περιοχή και έλλειψη οργάνωσης στον κλάδο.
«Όταν έμαθα για το πρόγραμμα ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ εκδήλωσα αμέσως ενδιαφέρον, "όρμηξα". Τα σεμινάρια μου άνοιξαν τους ορίζοντες», λέει χαρακτηριστικά ο Γιώργος Καραταγλίδης που ασχολήθηκε για πρώτη φορά εφέτος με τη μελισσοκομία. Ξεκίνησε αγοράζοντας 40 μελίσσια, τα οποία τοποθέτησε στη Νέα Λεύκη λίγα χιλιόμετρα μακριά από την πόλη της Καστοριάς. Και θέλει να τα αυξήσει, αφού σχεδιάζει στο άμεσο μέλλον να εστιάσει στην παραγωγή, επεξεργασία και τυποποίηση πρόπολης και στην παραγωγή δηλητηρίου για φαρμακευτικούς σκοπούς.
Ο Γιώργος ενθουσιάστηκε από τον επαγγελματισμό που βρήκε στο πρόγραμμα. «Όλα αυτά τα οφείλω στους ανθρώπους του προγράμματος. Μου παρείχαν τρομερές γνώσεις, μου έμαθαν τα μυστικά της μελισσοκομίας και μου εξήγησαν κατά γράμμα τι πρέπει να κάνω για να βελτιωθώ. Είχαν το χάρισμα της μετάδοσης της γνώσης», σημειώνει, συμπληρώνοντας πως επειδή ήταν … επιμελής μαθητής τού δώρισαν μία κυψέλη.
Μάλιστα, κινητροδοτήθηκε τόσο πολύ από το πρόγραμμα που αποφάσισε να ιδρύσει τον Σύλλογο Επαγγελματιών-Ερασιτεχνών Μελισσοκόμων νομού Καστοριάς. «Το μεγαλύτερο μυστικό που μου δίδαξαν στην ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ ήταν να αξιοποιώ το φιλότιμο. Έτσι, έφτιαξα τον συνεταιρισμό, γιατί είδα να καταπνίγεται ο κλάδος λόγω μη ένωσης δυνάμεων», επισημαίνει για τον Σύλλογο που ιδρύθηκε τον Ιανουάριο και ήδη αριθμεί 88 μέλη – ερασιτέχνες και επαγγελματίες μελισσοκόμους. «Η Καστοριά είναι ευλογημένη, καθώς υπάρχει εξαιρετική ανθοφορία. Η βιοποικιλότητα στην περιοχή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για το μέλι, αφού υπάρχουν δεκάδες μελισσοκομικά φυτά», προσθέτει.
Ο Γιώργος, που παράλληλα φοιτεί στο τμήμα Μελισσοκομίας-Σηροτροφίας του δημόσιου ΙΕΚ Καστοριάς, δεν σταματά να οραματίζεται το μέλλον μετά τα εφόδια που πήρε από την ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ. «Με αυτήν την ώθηση που έδωσε το πρόγραμμα, σχεδιάζουμε τη δημιουργία ενός Μουσείου Μέλισσας και ενός Μελισσοκομικού Πάρκου. Εκεί ο καθένας, και ιδίως τα παιδιά, θα έχει την ευκαιρία να μάθει μελισσοκομική ιστορία, θα υπάρχει σχετική έκθεση, αλλά και βοτανόκηπος, όπου οι επισκέπτες θα μπορούν να βλέπουν πού και πώς γίνεται ο τρύγος των μελισσιών», επισημαίνει και αποκαλύπτει ότι ο Σύλλογος σχεδιάζει να δημιουργήσει και την πρώτη «Τράπεζα Μελισσών»: «Στην τράπεζα αυτή θα συνεισφέρει κάθε μέλος με 4-5 κυψέλες που είτε θα χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση νέων, από κοντά με τους παλιούς, είτε θα χορηγούνται σε όποιον πληγεί και υποστεί ζημία ή καταστροφή μελισσιών».
Και η ευχή του; «Εύχομαι η ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ να είναι μόνο η αρχή. Οι άνθρωποι αυτοί έβαλαν άριστο σπόρο για το μέλλον και την αναγέννηση του μελισσοκόμου στη χώρα μας, μέσω της ανάδειξης της σημαντικότητας του ρόλου που κατέχει η μέλισσα για το περιβάλλον και την κοινωνία. Το πρόγραμμα ήρθε να αυξήσει την ευσυνειδησία στον κλάδο, όχι μόνον για το οικονομικό κέρδος, αλλά κυρίως για το κέρδος της ύπαρξής μας», καταλήγει.
Ο δημοτικός υπάλληλος με τα μελίσσια
Παρότι ο πατέρας του διατηρούσε μελίσσια για περισσότερα από 40 χρόνια, ο Μανώλης δεν θέλησε να ασχοληθεί και έγινε δημοτικός υπάλληλος. Φαίνεται, όμως, το μικρόβιο είχε «φωλιάσει» μέσα του κι ας μην το γνώριζε καλά-καλά ούτε ο ίδιος.
Μιλάμε για τον Μανώλη Γαλλιό από τη Σκύδρα που πριν από 5-6 χρόνια ξεσκόνισε τις κυψέλες και τα μελισσοκομικά εργαλεία του πατέρα του και τα επαναξιοποίησε. Παρότι αλλεργικός, επέμεινε και «τσίμπημα στο τσίμπημα», όπως λέει, έπαθε ανοσία. Σήμερα διαθέτει περισσότερα από 20 μελίσσια στο Λιποχώρι και παράγει περί τα 50 κιλά μελιού τον χρόνο. Τα επισκέπτεται σε καθημερινή βάση μετά τη δουλειά του, κάτι που τον χαλαρώνει και τον ηρεμεί.
Μόλις έμαθε για το πρόγραμμα ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ, έσπευσε να συμμετάσχει στα σεμινάρια γιατί έως τότε, όσο κι αν το αποζητούσε, διαπίστωνε «μία μυστικοπάθεια στο σινάφι των μελισσοκόμων». Σε εκείνα τα σεμινάρια, τονίζει, διεύρυνε τις γνώσεις του και εμπλούτισε με αυτές τη δουλειά του. «Μόνο θετικά μηνύματα παίρνεις από τέτοιες ενέργειες, ιδίως όταν είσαι ερασιτέχνης. Η γνώση γίνεται οδηγός για την εξέλιξή σου», λέει ο Μανώλης που παρακολούθησε με τεράστιο ενδιαφέρον τα σεμινάρια της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής. «Έμαθα τους σωστούς εποχιακούς χειρισμούς, για τη βασιλοτροφία, ποιο είναι το κατάλληλο λουλούδι για ποιοτικότερο μέλι, τι ενδιαφέρει τη μέλισσα, πράγματα που αγνοούσα. Μόνο και μόνο η επαφή με κάποιον γνώστη του αντικειμένου σε κάνει σοφότερο, σου ανοίγει τους ορίζοντες, σε εξελίσσει και σε ενισχύει», αναφέρει και επισημαίνει ότι από τη στιγμή που άρχισε να εφαρμόζει τα μυστικά που του μεταδόθηκαν από τους υπεύθυνους του προγράμματος παρατήρησε άμεση και μεγάλη βελτίωση. «Πέτυχα τάχιστα αύξηση του πληθυσμού και καλύτερη ανάπτυξη των μελισσιών», σημειώνει και υπογραμμίζει ότι εξετάζει το ενδεχόμενο να επεκταθεί και στην παραγωγή πρόπολης, έχοντας «ήδη κάνει τα πρώτα ξύσματα».
Πολυθεματική γνώση
Το μελισσοκομικό σκέλος του προγράμματος ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ εφαρμόστηκε σε τρεις περιοχές στη Βόρεια Ελλάδα, από τις οποίες διέρχεται ο Διαδριατικός Αγωγός Φυσικού Αερίου: στην Καστοριά (88 ωφελούμενοι μελισσοκόμοι), στη Σκύδρα (77 ωφελούμενοι μελισσοκόμοι) και στη Δράμα (50 ωφελούμενοι μελισσοκόμοι). Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα επικεντρώθηκε σε θεματικές ενότητες που αφορούσαν τη μελισσοκομία και τη σμηνουργία, τα προϊόντα της κυψέλης, τους εποχιακούς χειρισμούς, καθώς και την παθολογία της μέλισσας.
Όπως λέει στη Voria.gr ο Project Manager του προγράμματος και επαγγελματίας μελισσοκόμος, Αθανάσιος Παπαδόπουλος, «εκπαιδεύτηκαν δεκάδες αρχάριοι και υφιστάμενοι μελισσοκόμοι, που είχαν τη δυνατότητα να μάθουν στα σεμινάρια και, κατόπιν, να εκπαιδευτούν στην πράξη, με επισκέψεις σε μελισσοκομεία. Έμαθαν τεχνικές για τη βασιλοτροφία, πώς να αλλάξουν ή πώς να εξελίξουν ένα πολύ καλό γενετικό υλικό, πώς μπορούν να κάνουν επιθεώρηση, με ποιον τρόπο να ελέγξουν τη σμηνουργία, την ορθή τεχνική για συλλογή πρόπολης, πώς καθαρίζονται οι γυροπαγίδες κ.ά.. Στο σύνολό τους επέδειξαν σπουδαία θέληση για γνώση κι εξέλιξη. Παρότι ως επί το πλείστον εφάρμοζαν τεχνικές παραδοσιακές, που συνεχίζονται πατροπαράδοτα, οι ωφελούμενοι κοιτάζουν να βελτιωθούν και, μαζί, να βελτιώσουν το προϊόν τους». Και προσθέτει: «Παλαιότερα, το σύνολο των μελισσοκόμων έδειχνε ενδιαφέρον μόνον για την ποσότητα μελιού. Τώρα, όμως, το ενδιαφέρον μετακυλίεται και αλλού, για παράδειγμα στην πώληση μελισσιών ή βασιλισσών, μια τάση συνεχώς αυξητική».
Ακόμη και παιγνίδι
Η ανάδειξη του αειφορικού τρίπτυχου της περιβαλλοντικής, οικονομικής και πολιτισμικής διάστασης της μελισσοκομίας σε μελισσοκόμους, ξενοδόχους, εμπόρους, μάγειρες, εκπαιδευτικούς και αιρετούς άρχοντες, ήταν ο ιδιαίτερος ρόλος που ανέλαβε στο πρόγραμμα ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ η Χαρίκλεια Μανάβη, Κοινωνική Ανθρωπολόγος, σύμβουλος εργασίας και επιχειρηματικότητας με εμπειρία σε συνεταιρισμούς και ΚοινΣΕπ, λαογράφος και φιλόλογος.
Ειδικευμένη στη λαογραφία της διατροφής, έθεσε ως στόχο, όπως λέει στη Voria.gr, τη σύνδεση του πολιτισμού της μελισσοκομίας με την αειφορία και την οργάνωση «αλυσίδων αξίας» (δηλαδή τη δικτύωση παραγωγών με πωλητές) για την προώθηση των προϊόντων μέσω της επιμόρφωσης, με κύριο γνώμονα, πάντα, την προστασία της μέλισσας. «Απώτερος στόχος; Η ανάδειξη της μελισσοκομικής κληρονομιάς της Ελλάδας και η εξυπηρέτηση από μέρους των εμπλεκομένων της βιώσιμης ανάπτυξης στον υπέρτατο βαθμό. Σε αυτό το πλαίσιο, πετύχαμε να συνδέσουμε τη μελισσοκομία με τη διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς, να αναδείξουμε τη θέση του μελιού στο σύστημα διατροφής στην ελληνική κοινωνία, παραδοσιακή και σύγχρονη, την ένταξη των προϊόντων της μέλισσας στον κατά τόπους επιχειρηματικό ιστό και την οργάνωση αλυσίδων αξίας ως τακτική για την προστασία τους», επισημαίνει η κα. Μανάβη.
«Η απήχηση ήταν εντυπωσιακή και η διάθεση των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα πρόδηλη, καθιστώντας την εργασία μας σε αυτό εμπειρία ζωής. Βρεθήκαμε ανάμεσα σε ανθρώπους που αγαπούν αυτό που κάνουν, θαυμάζουν και σέβονται τις μέλισσες, εμπιστεύονται τα προϊόντα τους, πρώτα και κύρια για τη δική τους οικογένεια», τονίζει η ίδια και προσθέτει: «Εργάζονται πειθαρχημένα, με πρόγραμμα και σχεδιασμό μεγάλης ακρίβειας. Χαρτογραφούν τις μετακινήσεις των μελισσιών τους ανάλογα με την ανθοφορία που επιθυμούν. Ψάχνουν, διαβάζουν, ενημερώνονται για μεθόδους που εξασφαλίζουν την υγεία και τη δύναμη των μελισσών και προνοούν για αυτές. Σταθμίζουν τις εργατοώρες και τον κόπο που απαιτεί κάθε εργασία, ενώ το εντυπωσιακό ήταν ότι, οι περισσότεροι εξ αυτών, κρατούσαν ημερολόγιο για κάθε κυψέλη!».
Πρώτιστο μέλημα της κας Μανάβη ήταν οι εκπαιδευόμενοι/-ες, μετά το πέρας των συναντήσεων, να είναι σε θέση να εντάσσουν λειτουργικά τη μελισσοκομία στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη. Για να επιτευχθεί αυτό αξιοποιήθηκαν οι αρχές της πολυδιάστατης και της μετασχηματίζουσας μάθησης, ακόμη και το διαδραστικό παιγνίδι! Επίσης, στο πλαίσιο της ενεργούς μάθησης, οι συμμετέχοντες αξιοποίησαν τις γνώσεις τους στην πράξη, για να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη και να αναλάβουν συναφή δράση σε τοπικό επίπεδο.
«Χρυσός» στο τραπέζι μας
Από ένα πρόγραμμα αφιερωμένο στο «νέκταρ» της φύσης, δεν θα μπορούσε να λείπει η γαστρονομία ως μοχλός ανάδειξης του μελιού όχι μόνον στο τραπέζι του παραγωγού, αλλά και στις κουζίνες των εστιατορίων των τοπικών κοινωνιών. Τον τομέα αυτόν ανέλαβε η σεφ, φιλόλογος και συγγραφέας, Γιώτα Μήτσιου - Πολυχρονίδου, που δίδαξε σε μελισσοκόμους και τουριστικές επιχειρήσεις δεκάδες συνταγές με βασικό συστατικό, τι άλλο, το μέλι.
Με τις συνταγές αυτές, το πρόγραμμα επιδιώκει να διδάξει κάθε ενδιαφερόμενο πώς να εισάγει στη διατροφή του το μέλι και έτσι να αυξήσει την κατανάλωσή του, αλλά και να πειστούν οι επαγγελματίες της γαστρονομίας για την προώθηση νέων «μελισογεύσεων» στους χώρους όπου εργάζονται.
«Και στην Καστοριά και στην Αριδαία και στη Δράμα, τα σεμινάρια παρακολουθούσαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μέχρι και 30 άτομα κάθε φορά. Παρότι υπήρχαν και συνταγές... ρίσκου, όπως φασόλια γίγαντες με μέλι –μια μεγάλη αλλαγή σε ένα από τα πιο παραδοσιακά πιάτα της χώρας μας– οι αντιδράσεις ήταν τρομερές, απόλυτα θετικές», λέει. «Πρέπει να κατανοήσουμε ότι αντικαθιστώντας τη ζάχαρη με το μέλι, το τελευταίο αλλάζει τον χαρακτήρα του πιάτου προς το θετικό και, φυσικά, προς το υγιές», προτρέπει η ίδια.
Σε αυτήν την κατεύθυνση καλεί κάθε ενδιαφερόμενο να ξεφυλλίσει το σχετικό εκπαιδευτικό βιβλίο που διανεμήθηκε στους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, «Το μέλι στην τοπική οικονομία από την αρχαιότητα ως σήμερα». Ένα εγχειρίδιο που σκοπεύει στην ανάδειξη των εφαρμογών της μελισσοκομίας στην καθημερινή ζωή και στον τουρισμό. Πρόκειται για «Βίβλο του Μελιού», όπως λέει η κα. Μήτσιου - Πολυχρονίδου, με συγγραφείς την ίδια, τον Αθανάσιο Παπαδόπουλο και τη Χαρίκλεια Μανάβη, από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Το εγχειρίδιο-οδηγός ανήκει στη σειρά των εκπαιδευτικών βιβλίων που συνεγράφησαν στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΥΔΟΚΙΜΗ ΓΗ και θα είναι σύντομα διαθέσιμο στην ιστοσελίδα της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής και του ΤΑΡ.
