Ένας περίπατος στην Ροδόπη του 19ου αιώνα από τον διδάκτορα της Ιατρικής Μ. Μελίρρυτο

Μια σπάνια έκδοση του Μορφωτικού Ομίλου Κομοτηνής, από αυτές που μας έχει συνηθίσει ο Όμιλος και αφορά την περιγραφή της ιστορικής και γεωγραφικής, από εκκλησιαστική άποψη, του χώρου της επαρχίας Μαρώνειας υπό τον Μ. Μελίρρυτο, διδάκτορα Ιατρικής, έκδοση του έτους 1871 στην Κωνσταντινούπολη, φέρνουμε στην δημοσιότητα για να ενημερωθεί το κοινό. Οι ασχοληθέντες με την ιστορία της Ροδόπης και άλλοι λόγιοι της εποχής, μετά την επανάσταση του 1821, είναι ελάχιστοι και είναι επόμενο τα στοιχεία που υπάρχουν για τον τόπο μας στο τέλος του 19ου αιώνα είναι ελάχιστα.

Φως στην περίοδο αυτή έρχεται να ρίξει το πολύτιμο βιβλίο του ιατρού Μ. Μελίρρυτου που γράφτηκε στις 30 Ιουλίου του 1870 στην Μαρώνεια και τυπώθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1871 με τίτλο "Περιγραφή ιστορική και γεωγραφική υπ' εκκλησιαστικήν έποψιν της θεοσώστου επαρχίας Μαρωνείας". Ένα μόνο αντίγραφο  του πονήματος αυτού που διεσώθη και φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη, αξιοποιήθηκε από τον Μορφωτικό Όμιλο το 1980 και έγινε ανατύπωσή του, με αποτέλεσμα να γνωστοποιηθούν πολύτιμα στοιχεία της εποχής εκείνης που αφορούν την Ροδόπη. Περικοπή του πονήματος αυτού αναφέρεται αυτούσια κατωτέρω. 

Στο πόνημα του αυτό μας περιγράφει πρώτα για τα γεωγραφικά όρια της επαρχίας της Μαρώνειας εκείνης της εποχής που δυτικά συνορεύει με την επαρχία της Ξάνθης, νότια καθ' όλο το μήκος της θάλασσας από το Πόρτο Λάγος μέχρι τον κόλπο κοντά στην Αίνο, μάλιστα τότε υπήρχαν τέσσερα λιμάνια του Μπουμπαγιά (εγκαταλειμμένο λιμάνι βόρεια του χωριού Φανάρι), της Μαρώνειας, της Μάκρης και της Αλεξανδρούπολης. Ανατολικά συνορεύει με την επαρχία Διδυμοτείχου, βόρεια δε στο όρος της Ροδόπης, γι' αυτό και ο κατά καιρό μητροπολίτης φέρει τον τίτλο "Μαρωνείας και έξαρχος πάσης Ροδόπης". Επίσης στην επαρχία αυτή ανήκαν και η νήσος Θάσος και Σαμοθράκη. Ο Μελίρρυτος μας ενημερώνει ότι, επειδή θα καταγραφούν στην συνέχεια πολλά χωριά που κατοικούνται από βουλγαρόφωνους καλό είναι να γίνει ενημέρωση ότι εκείνα τα χρόνια γινόταν προπαγάνδα σε αυτά από ορισμένους βουλγαρίζοντες που σκοπό είχαν να αποσκιρτήσουν από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και να ενωθούν με τον Πάπα, οι λεγόμενοι Ουνίται.

Όλοι αυτοί όμως περιφρονήθηκαν από τους βουλγαρόφωνους χριστιανούς, γιατί όλα αυτά τα χωριά που υπήρχαν στην επαρχία της Μαρώνειας ήταν όλα εξελληνισμένα, διάβαζαν και έγραφαν ελληνικά στις εκκλησίες, στα σχολεία και στις δοσοληψίες τους με άλλους ανθρώπους. Ο δε μητροπολίτης προστάτευε και βοηθούσε με χρηματικές συνδρομές την λειτουργία των σχολείων.

Ακολούθως ο Μελίρρυτος κάνει μια αναδρομή στην ιστορία της Μαρώνειας από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι την εποχή του. Η επαρχία της Μαρώνειας πολιτικώς (διοικητικώς) ανήκε στους εξής νομούς ή καζάδες τρίτης τάξεως ή καϊμακαμάτα καλούμενα: α) Της Γιμουρτζίνης (Κομοτηνής), β) των Φερρών και Μάκρης, γ) του Δαρία Διρέ (σημερινό Ζλάτογκραντ Βουλγαρίας), δ) της Σαμοθράκης και ε) της Θάσου.

Α' νομός ή καζάς Γιμουρτζίνης (Κομοτηνής). 
Η νέα Μαρώνεια (τουρκικά ονομάζεται Μαρούνια ή Μαρούλια) κατοικείται εκ καθαράς ελληνικής φυλής, που μιλάει την ελληνική γλώσσα με καθαρή προφορά. Εδώ υπάρχουν 350 σπίτια με 2.000 περίπου κατοίκους χριστιανούς ορθόδοξους και δύο όμορφες εκκλησίες, του Προδρόμου και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Τα επαγγέλματα των κατοίκων της είναι κτίστες και γεωργοί, σιγά - σιγά όμως ξενιτεύτηκαν πολλοί και ασχολήθηκαν με το εμπόριο των καπνών σε διάφορα μέρη αγοράζοντας τα καπνά από την Γεννησέα, Καβάλα, Δράμα και Σαμψούντα, τα πουλούσαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αίγυπτο, στην Ρωσία και σε όλη την Ευρώπη. Όσοι ήταν ακόμη ελεύθεροι οπωσδήποτε επέστρεφαν στην Μαρώνεια για να παντρευτούν συγχωριανή τους, όσο δε ζούσαν στην Μαρώνεια μέχρι να φύγουν πάλι στο εξωτερικό για το εμπόριο ασχολούνταν με την γεωργία, την αμπελουργία και το ψάρεμα. Στην παραλία δε της Μαρώνειας τον Ιούλιο μήνα χτίζανε καλύβες για να απολαύσουν τα θαλασσινά μπάνια τους. Η Μαρώνεια είχε ταχυδρόμο, ο οποίος μια φορά τον μήνα πηγαινοερχότανε με πλοίο στην Κωνσταντινούπολη και κάθε εβδομάδα άλλοι δύο πηγαινοέρχονταν στην Γεννησέα και την Κομοτηνή. Παζάρι γινότανε κάθε Κυριακή, αυτό όμως άλλαξε το 1864 με εντολή του μητροπολίτη Θεόκλητου και γινότανε κάθε Σάββατο. Οι κάτοικοι της είναι σχεδόν αυτοδιοικούμενοι και κυβερνούντες από Δημογεροντία και έναν πρόεδρο - προεστό αυτοί εκλέγονταν από τους κατοίκους κάθε χρόνο.

Χωριό Χατζιλάρι (Προσκυνητές). Αυτό κατοικείται από 60 οικογένειες χριστιανών και 10 οικογένειες μωαμεθανών, έχει μια εκκλησία, οι χριστιανοί ομιλούν την βουλγαρική γλώσσα ο δε ιερέας του χωριού διδάσκει στα παιδιά τους τα ελληνικά γράμματα.

Χωριό Κουσλανλί (Ξυλαγανή). Κατοικείται από ορθοδόξους χριστιανούς που ομιλούν την βουλγαρική γλώσσα έχει 100 οικογένειες, επάγγελμα των κατοίκων η γεωργία.

Τζιαδιρλί (Στρύμη). Έχει 150 οικογένειες όλοι χριστιανοί.
Καραγάτζ - κιόϊ (Διώνη) έχει 60 οικογένειες χριστιανούς με επάγγελμα την γεωργία, ομιλούν βουλγαρικά, έχει εκκλησία και σχολείο.

Σόφουλαρ ή Μιλιός (Ασκητές). Έχει 20 οικογένειες χριστιανών και 10 οθωμανικές, ομιλούν τα βουλγαρικά, οι κάτοικοι του εκκλησιάζονται στην εκκλησία της Κρωβύλης.

Κιουτζούκ-κιόϊ (Κόσμιο). Έχει 80 χριστιανικές οικογένειες, όλοι ομιλούν την ελληνική, είναι εύποροι γιατί είναι πολύ εργατικοί, έχουν εκκλησία του Αγίου Αθανασίου που γιορτάζει την 2η Μαΐου και την 18 Ιανουαρίου όπου παρευρίσκεται και ο μητροπολίτης παρουσία πλήθους πιστών.

Γιμουρτζίνα ή Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή). Είναι κτισμένη μέσα σε μεγάλη πεδιάδα, γύρω από την πόλη βόσκουν πολλά βόδια, βουβάλια, πρόβατα, γίδια κλπ. 

Ο τόπος εξάγει σιτάρι, κριθάρι, κρασί, σίκαλη, δέρματα ζώων και καλαμπόκι, τα προϊόντα αυτά μεταφέρονται στο εξωτερικό με πλοία από το μικρό λιμάνι του Μπουμπαγιά και Καραγατσίου. Επίσης εξάγει μεγάλη ποσότητα μετάξης. Το 1867 μεγάλη πυρκαγιά αποτέφρωσε την μισή αγορά της, αμέσως όμως ανηγέρθη νέα. Εν μέσω της πόλεως υπάρχει φρούριο εντός του οποίου κατοικούν περίπου 100 οικογένειες Ιουδαίων. Η πόλη αυτή κατοικείται από Ιουδαίους, μωαμεθανούς, Αρμένιους, χριστιανούς ορθόδοξους, αθίγγανους (τζεγγενέ, ινδική φυλή με όνομα Τζιανδαλά που διασκορπίστηκαν σε όλη την Ευρώπη) και Αιγυπτίους, Κιπτή υπό των Οθωμανών ονομαζόμενους.

Η Κομοτηνή διαιρείται σε συνοικίες, κυριότερες είναι του Βαρωσίου, του Αγίου Γεωργίου, των Αρμενίων, της νέας συνοικίας (Γενί-μαχαλέ), της Εξοχής (Κιρ-μαχαλέ), των Ιουδαίων (εντός του τοίχους μετά συναγωγής), των Τούρκων, με πολλή έκταση, πολλά τεμένη και ένα χαμάμ (λουτρό) και των Γύφτων. Η πόλη διαχωρίζεται στα δύο από ένα ρυάκι το οποίο το καλοκαίρι είναι στεγνό και τον χειμώνα τρέχει άφθονο νερό μάλιστα πολλές φορές πλημμυρίζει, από τους ντόπιους ονομάζεται τουρκικά Τζάϊ.

Πάνω από το ρυάκι υπάρχουν επίσης πολλές ξύλινες γέφυρες, η μεγαλύτερη είναι 110 βήματα μήκος. Επίσης υπάρχει και η λίθινη γέφυρα (Τασσ-κιοπρουσού), κοντά δε στο ρυάκι αυτό υπάρχουν πολλά ταμπάκ-χανές (βυρσοδεψεία) όπου κατεργάζονται καλής ποιότητας δέρματα, όλοι δε οι βυρσοδέψες είναι Οθωμανοί. Μέσα στην συνοικία του Βαροσίου υπάρχει η μητρόπολη και ο μητροπολιτικός ναός. Κτίστηκε επί μητροπολίτου Δανιήλ. Στον περίβολο της εκκλησίας υπάρχει η Αλληλοδιδακτική, η Ελληνική Σχολή και το Παρθεναγωγείο. Η συνοικία του Αγίου Γεωργίου έχει εκκλησία που ανακαινίσθηκε το 1869 Αλληλοδιδακτική, Ελληνική Σχολή και σε λίγο καιρό θα λειτουργήσουν και Παρθεναγωγείο.

Πίσω από την συνοικία αυτή υπάρχει η συνοικία των Αρμενίων αποτελούμενη από 70 οικογένειες Αρμενίων, μιας εκκλησίας και ενός σχολείου.

Οι πλούσιοι Κομοτηναίοι κατασκευάζουν στα σπίτια τους το λεγόμενο Γιρμίκ-Χελβασί, οι δε Μαρωνείτες το λεγόμενο Νισεστέ-Χελβασί. Στην Κομοτηνή υπάρχουν και άλλες αγορές όπως το Ελμά-παζάρι (μήλων αγορά), το Άτ-παζάρι (ίππων αγορά). Το δεύτερο παζάρι γίνεται κάθε χρόνο την ημέρα των Βαΐων μεγάλο πανηγύρι που διαρκεί 3-4 βδομάδες και έρχονται από πολλά μέρη έμποροι, που αγοράζουν ίππους, ημιόνους και όνους. Σε όλη την Ευρωπαϊκή Τουρκία δεν υπάρχει άλλο μέρος το οποίο να εξάγει στραγάλια καλύτερης ποιότητας που πωλούνται στην Ευρώπη, Τουρκία, Βουλγαρία και Σερβία.

Η Κομοτηνή εκτός από την συγκοινωνία που έχει με το Πόρτο Λάγος και τον Μπουμαγιά δια θαλάσσης διέρχεται και ταχυδρομείο μια φορά την εβδομάδα μέχρι Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη. Τα παλιά χρόνια εδώ γινότανε το παζάρι ημέρα Κυριακή, επειδή όμως οι χριστιανοί αφήνανε τον εκκλησιασμό για να πάνε στα καταστήματα και στο παζάρι, το 1864 ο μητροπολίτης Θεόκλητος άλλαξε την ημέρα σε Τρίτη. Η πόλη έχει 600 περίπου οικογένειες χριστιανών μαζί με των Αρμενίων, 1.500 οθωμανικές, 40 γύφτικες και 100 Ιουδαίων. Γύρω από την πόλη έχει πολλούς νερόμυλους, όποιος δε σκάψει σε δύο πήχεις βάθος θα βρει νερό πόσιμο. Επίσης υπάρχει μεγάλο Νομαρχείο (κονάκι), στρατώνας και Διεύθυνση Τηλεγράφων. Το 1866 κτίσθηκε τουρκικό γυμνάσιο (μεκτέπι Ρουσδιέ), όπου διδάσκονται την αραβική και περσική γλώσσα πολλά οθωμανόπαιδα από διδασκάλους από την Κωνσταντινούπολη απεσταλμένους από την κυβέρνηση.

Ο Νομός αυτός διευθύνεται από νομάρχη τρίτης τάξης που ονομάζεται καϊμακάμης. Αυτός ανήκει στο Β΄ τάξεως νομό Καλλιπόλεως και εκείνος στην α' τάξεως νομάρχη ή βιλαέτ της Αδριανούπολης.

Καλαϊτζί - Δερέ (Κασσιτερά). Έχει 150 χριστιανικές οικογένειες που μιλάνε βουλγαρικά, έχει εκκλησία και σχολείο. 

Κιζιλάρ (Κίζαρι). Έχει 30 οικογένειες χριστιανών δεν έχει εκκλησία και σχολείο. 

Σιτζιανλί (Ποντίκια), σήμερα υπάρχουν μόνο τα θεμέλια του οικισμού που βρίσκεται κοντά στον Κέχρο. Έχει 180 χριστιανικές οικογένειες, σχολείο και εκκλησία. Οι κάτοικοί του φημίζονται ως άριστοι κατσικοκλέφτες από τους γείτονές τους. 

Μοναστήρι. Βρίσκεται κοντά στον Κέχρο σήμερα κατοικείται από Πομάκους, έχει 90 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και σχολείο, οι κάτοικοί του είναι γεωργοί.

Γιασοούτ (Ιάσιο). Έχει 15 οικογένειες χριστιανών δεν έχει εκκλησία και σχολείο, οι κάτοικοι εκκλησιάζονται στα πλησίον χωριά.

Λεφετζιλέρ (Λοφάριο). Έχει 19 οικογένειες χριστιανών.

Γριτζάν-Ασάρ (Γρατινή). Στην κορυφή του υπάρχουν λείψανα αρχαίων τειχών, κρύο νερό και βρίσκεται σε ωραία θέση. Έχει 50 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο.

Κοζλου-κιόϊ (Καρυδιά). Έχει 30 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο. Όλοι οι κάτοικοι είναι γεωργοί, μέσα από το χωριό περνάει το ποτάμι (τζάϊ) της Κομοτηνής.

Δερέ-κιόϊ (Πάνδροσος). Έχει 20 οικογένειες χριστιανών, οι κάτοικοι εκκλησιάζονται στην Καρυδιά.

Πλατ-κιόϊ (Ασώματοι). Έχει 38 χριστιανικές οικογένειες και εκκλησία.

Σουσούρ-κιόϊ (Σώστης). Έχει 36 χριστιανικές οικογένειες και εκκλησία εκεί κοντά.

Κιρσάρτζα (Μεσσούνη). Κατοικείται από 16 οικογένειες χριστιανών.

Φατίρ-Γιακάς (περιοχή μονής Βαθυρρύακος). Ήταν τσιφλίκι, είχε 15 χριστιανικές οικογένειες.

Κιρ-Τζιφλίκ. Ήταν τσιφλίκι μεταξύ Ν. Καλλίστης και Παλλαδίου, δεν υπάρχει σήμερα, είχε 10 οικογένειες χριστιανών.

Επίσης υπήρχαν τότε ακόμη τρία τσιφλίκια που κατοικούσαν χριστιανοί, το Δενί-Ζλέρ (Πελαγία), ο Ορτατζί (Αμβροσία) και το Εβρέν - Κιόϊ σημερινό χωριό Έβρενος.

Ο Μελίρρυτος ενώ αναφέρει ως χριστιανικούς ελληνόφωνους τους οικισμούς της Μαρώνειας, της Κομοτηνής και του Κοσμίου άγνωστο γιατί δεν μας αναφέρει ως ελληνόφωνους οικισμούς την Σάλπη, τους Ασωμάτους, τον Ίασμο, τον Σώστη και την Γρατινή.

Επίσης δεν έγραψε για τα κατοικούμενα από μωαμεθανούς χωριά της Ροδόπης γιατί θεώρησε ότι δεν υπάρχει κάποιος λόγος να αναφέρει κάτι για αυτά αφού θέλει να μας ενημερώσει μόνο για την ιστορική και γεωγραφική άποψη της Μητρόπολης Μαρωνείας.

Αυτά ήταν τα χωριά της εποχής εκείνης που κατοικούνταν από χριστιανούς στον σημερινό Νομό Ροδόπης. 

Στο επόμενο η συνέχεια της υπόλοιπης ιστορικής και γεωγραφικής περιφέρειας που ανήκε στην τότε μητρόπολη Μαρωνείας.