Ξυλαγανή: Το σκορδοχώρι της Ροδόπης

Ξυλαγανή: Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 40 μέτρα από την θάλασσα. Το 1871 ο ιατρός της Μαρώνειας Μελίρρυτος στην περιγραφή της γεωγραφικής και ιστορικής άποψης των οικισμών της Μητρόπολης Μαρωνείας μας αναφέρει: Κουσλανλί (Ξυλαγανή: Μέρος των πουλιών) έχει νεόδμητον εκκλησία και κοινόν σχολείο με 120 οικογένειες). Οι κάτοικοι του είναι βουλγαρόφωνοι και ασχολούνται με την γεωργία.

Το 1920 από την Επιτροπή ονοματοθεσίας δόθηκε στο χωριό το όνομα Ξυλαγανή.

Β.Α. του χωριού στο ύψωμα κρεμαστός βράχος υπάρχει προϊστορική ακρόπολη (1200 - 900 π.Χ.). Γύρω από το ύψωμα υπάρχει περίβολος κτισμένος με ακανόνιστες πέτρες με πύλη. Υπάρχουν θεμέλια από κυκλικά κτίσματα και ένα ελλειψοειδές κτίριο πιθανόν οικία του ηγεμόνα.

Στον χώρο υπάρχει κεραμική με εγχάρακτη και αυλακωτή διακόσμηση. Στην θέση «Βοσκού» το μέρος 5 χιλιόμετρα δυτικά του χωριού υπάρχει οικισμός που κατοικήθηκε κατά την προϊστορική και ιστορική περίοδο. Εκτός από λίγα προϊστορικά όστρακα, τα περισσότερα κεραμικά της περιοχής χρονολογούνται στους κλασικούς και ρωμαϊκούς χρόνους.

Οι κάτοικοι της Ξυλαγανής κατάγονται από το Γιατζικλάρ - Αριμάνη, Πέτρα 40 Εκκλησιών. Μάλγαρα και Γέννα Αν. Θράκης. Από το Ντεβετζίκιοϊ (Εύανδρος) Ραιδεστού Αν. Θράκης. Από το Δογάνογλου ή Ντουγάν - ογλού ή Ντογάνοβο Αν. Ρωμυλίας που είχε τότε 800 κατοίκους με δημοτικό σχολείο και 50 μαθητές, σήμερα το Δογάνοβο ονομάζεται Καπετάν Πέτκο Βοεβόδα προς τιμήν του ήρωα κατά τους Βουλγάρους και λήσταρχο για τους Έλληνες που έδρασε και στην περιοχή της Ξυλαγανής πριν το 1900 και από το Μεγάλο Μπογιαλίκι επαρχίας Καβακλή Αν. Ρωμυλίας.

Το Μεγάλο Μπογιαλίκι ή Βογιαλίκι (Μάρκειο), το διέσχιζαν τρεις χείμαρροι σε κάποιο σημείο ενώνονταν και έκαμναν το ρέμα των Μύλων. Έτσι ονομάστηκε γιατί υπήρχαν υδρόμυλοι ιδιοκτησίας των Μπογιαλικιωτών. Γύρω από το χωριό υπήρχε πυκνό δάσος με πυκνά δένδρα και θάμνους.

Στα ρέματα που προανέφεραμε ψαρεύανε την μπρίανα, τα σαζάνια και λίγα χέλια. Το Μέγα Βογιαλίκιον είχε 2.000 κατοίκους όλοι με ελληνική καταγωγή και γλώσσα, κράτησαν τα έθιμά τους επί 400 χρόνια. Είχε τετρατάξιο δημοτικό σχολείο με 2 διδασκάλους και 150 μαθητές. Η εκκλησία του χωριού ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χτίστηκε το 1882. Στις 15 Αυγούστου γινόταν μεγάλο πανηγύρι που συνέρρεε από τα γύρω χωριά πλήθος κόσμου Ελλήνων, Βουλγάρων, Τούρκων και αθιγγάνων. Στην θέση του ναού αυτού υπήρχε ένας παλαιός ναός που χτίστηκε το 1820 αλλά πυρπολήθηκε κατά των ρωσοτουρκικό πόλεμο το 1877 από τους Οθωμανούς αφού πρώτα αφαίρεσαν τα πολύτιμα σκεύη, είχε 4 ιερείς. Δίπλα στην εκκλησία υπήρχε μεγαλοπρεπής ελληνική σχολή, κτίσθηκε το 1891-1893 από χρήματα της κοινότητας Μεγ. Βογιαλικίου. Σε διάφορα μέρη του χωριού υπήρχαν 11 βρύσες με άφθονο διαυγές και δροσερό νερό που κατασκευάστηκαν προ του 1897.

Οι κάτοικοι του χωριού παρήγαγαν κουκιά, ρεβίθια, σιτάρι, φακή, κριθάρι, φασόλια, πεπόνια και καρπούζια. Από κτηνοτροφικά προϊόντα μαλλί, τυρί, γάλα, δέρματα, αβγά, μέλι και κερί. Εκτρέφανε αιγοπρόβατα, χοίρους, κότες, χήνες και γαλοπούλες.

Ιστορικό
Η καταγωγή των κατοίκων του Μεγάλου Βογιαλικίου όπως και του Μικρού Βογιαλικίου που κατάγονται ορισμένες οικογένειες των Προσκυνητών είναι η εξής: Σύμφωνα με την παράδοση των γεροντότερων κατοίκων των ανωτέρω χωριών, υπήρχαν δύο αδελφοί βαφείς που είχαν μετοικίσει εκεί κοντά στην θέση «Γιούρτχια» από την Ήπειρο ή την Μακεδονία ή την Κρήτη περί το 1520-1566 επί βασιλείας Σουλεϊμάν του μεγαλοσφάχτη. Τα «Γιουρτχιά» ήταν ένας αρχαίος ερειπωμένος οικισμός. Ο οικισμός αυτός με τα χρόνια μεγάλωσε πολύ. Έτσι βλέπουμε τους απογόνους των δύο αδελφών να φιλονικούν μεταξύ τους καθημερινά.

Για να σταματήσουν αυτές οι φασαρίες μεταξύ τους αποφάσισαν οι απόγονοι του μεγάλου αδελφού να παραμείνουν στην θέση τους και οι απόγονοι του μικρού αδελφού να μετεγκατασταθούν αλλού. Έτσι αφού πήραν τις οικογένειές τους και την κινητή περιουσία τους εγκαταστάθηκαν λίγο μακρύτερα δίπλα σε μια βρύση. Το χωριό ονομάσθηκε Κατωχώριο. Προς ανάμνηση του γεγονότος αυτού που έγινε του Αγίου Δημητρίου το 1640, θυσίαζαν οι μεν απόγονοι του μεγάλου αδελφού ένα βουβάλι, οι δε του μικρότερου έναν τράγο. Έκτοτε τους καταγόμενους από το μεγάλο Βογιαλίκι τους ονόμαζαν κοροϊδευτικά «βουβάλια» και τους μικροβογιαλικιώτες «κατσίκια».

Μετά από κάποιο διάστημα οι κάτοικοι του Μεγάλου Βογιαλικίου λόγω υπερπληθυσμού εγκατέλειψαν την θέση «Γιούρτχια» και εγκαταστάθηκαν σε νέο οικισμό λίγο μακρύτερα όπου έχτισαν το 1680 έως το 1700 το Μεγάλο Βογιαλίκι.

Τα ονόματα των δύο αυτών χωριών οφείλονται στο ότι οι κάτοικοι τους ασχολούνταν όλα τα χρόνια με την βαφή των ρούχων παίρνοντας την πρώτη ύλη από τους καρπούς από τις δρύς (παλαμουτιές), από τις ροδιές, από τα λάπατα, τις παπαρούνες και άλλα.

Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή ως προς την προέλευση των κατοίκων των δύο αυτών χωριών όπως μας ενημερώνει ο διδάσκαλος Ευστάθιος Ιγνατάκης. Κατ' αυτόν οι κάτοικοι τους είναι απόγονοι Κρητών, τους οποίους έδιωξαν οι οθωμανικές αρχές από την Κρήτη λόγω των επαναστάσεων και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές αυτές.

Όπως μας ενημερώνει οι κάτοικοι των χωριών αυτών τα επίθετά τους κατέληγαν στην κατάληξη -ακης. Αν σήμερα παρατηρούμε κάποια αλλαγή της κατάληξης -ακης στα επώνυμά τους είναι γιατί με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα το 1924-1925, όταν πολιτογραφήθηκαν το Σγουράκης έγινε Σγούρας, ο Βαλαβανάκης έγινε Βαλαβάνης κ.ο.κ. Επίσης για την από Κρήτης καταγωγή των Βογιαλικιωτών είναι και το γεγονός, ότι παλιοί λόγιοι πρόγονοί τους, όπως και κάποιος Μπίμπασης που είχε διατελέσει βουλευτής της περιοχής πριν το 1900, όπως και ο ιερέας Παύλος Παπαπαύλου (Χατζάκης) ισχυριζόταν, ότι γνώριζαν από αφηγήσεις παλαιοτέρων τους ότι Κρήτες άποικοι ίδρυσαν αυτά τα δύο χωριά όπως και το παραδίπλα Μουραντανλή.

Ο ιερέας αυτός που ήταν και πρόεδρος της επιτροπής εξεύρεσης τόπου εγκατάστασης των Βογιαλικιωτών που κατέφυγαν το 1924-25 στην Ελλάδα. Λόγω της παράδοσης για την κρητική καταγωγή τους παρουσιάσθηκαν στον Βενιζέλο, όπου αφού τον ενημέρωσαν για την καταγωγή τους, του ζήτησαν να τους εγκαταστήσουν στην Κρήτη, πλην όμως λόγω έλλειψης χώρου δεν έγινε δεκτό. Η ζωτικότητα και ο πλούτος των δύο αυτών χωριών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε αποίκισαν δύο ακόμα χωριά της περιοχής Αγχιάλου το «Νταουτλή» το «τζίμο» και το «Μπάνα» στην Μεσημβρία.

Στο Μεγάλο Μπογιαλίκη γεννήθηκε το 1876 ο Αναστάσιος Παπαϊωάννου ή παπά Νίκανδρος. Σπούδαζε στη Νομική και λίγο πριν το πτυχίο κλιμακώθηκε ο Μακεδονικός Αγώνας. Έγινε δάσκαλος σε χωριά της Αν. Ρωμυλίας και της Μακεδονίας και χειροτονήθηκε ιερέας. Στο τέλος έγινε Μακεδονομάχος οπλαρχηγός στην Αριδαία. Πολέμησε για τον απελευθερωτικό αγώνα της Μακεδονίας. Απεβίωσε το 1966 στα Γιαννιτσά.

Τον Νοέμβριο του 1924 με την ανταλλαγή ετοιμάστηκαν και οι κάτοικοι του Μεγάλου Μπογιαλικίου και εγκατέλειψαν το χωριό τους. Φόρτωσαν πάνω στα κάρα μερικά αγροτικά εργαλεία, λίγους σπόρους και την οικογένειά τους. Από πίσω ακολουθούσαν οι άνδρες με λίγα ζώα. Μετά από πολυήμερη πορεία έφτασαν στην Ξυλαγανή, ορισμένοι εγκαταστάθηκαν στον Προβατώνα, το Τυχερό, το Δορίσκο και την Καβησό του Έβρου, στο Βαφειοχώρι Κιλκίς και στις Ν. Καρυές Λάρισας.

Στην Ξυλαγανή βρήκαν εγκατεστημένους πρόσφυγες που είχαν έλθει από την Αν. Θράκη.

Ορισμένοι εγκαταστάθηκαν στα σπίτια των Βουλγάρων που έφυγαν. Στο χωριό υπήρχαν μόνο τέσσερα διώροφα.

Τότε ήλθε από την Αμερική ο Αναστάσιος Πολιτσάκης άνθρωπος δημιουργικός με πολλά χρήματα και του ήρθε η ιδέα να κτίσει ένα εμπορικό κέντρο. Έτσι στην οδό Αναλήψεως το 1926 άρχισε το κτίσιμο και το 1928 είχε ολοκληρωθεί. Αποτελούνταν από σειρά καταστημάτων, ραφείο, τσαγκαράδικο, μανάβικο, κρεοπωλείο, παντοπωλείο, καφενείο και άλλα. Ανάμεσα στους εμπόρους υπήρχαν και Εβραίοι που πουλούσαν ρούχα, κοσμήματα και άλλα.

Τα καταστήματα αυτά σώζονταν εγκαταλειμμένα μέχρι το 1994. Σήμερα δεν υπάρχει τίποτα.
Από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης τους άρχισαν να καλλιεργούν εντατικά τα σκόρδα που έκανε την Ξυλαγανή γνωστή σε όλη την Ελλάδα για τα "αρωματικά" σκόρδα της.

Όταν οι κάτοικοι ορθοπόδησαν, άρχισαν να κτίζουν καινούργια σπίτια που αποτελούνταν από δύο δωμάτια. Επίσης υπήρχε η σιταποθήκη. Στο μεγάλο δωμάτιο υπήρχε ένα τζάκι που μαγείρευαν και λίγα έπιπλα. 

Στην Ξυλαγανή υπήρχαν ακόμα από τους Βουλγάρους δύο μύλοι. Ο πολιτιστικός όμιλος αγόρασε τον κεντρικό μύλο και το μετέτρεψε σε ένα από τα καλύτερα Λαογραφικά Μουσεία της Ελλάδος, διατηρεί μάλιστα και τρία χορευτικά τμήματα.

Κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο η Ξυλαγανή είχε και αυτή τους ήρωες της που έδωσαν το αίμα τους για την πατρίδα και είναι οι εξής: Κουτσάκης Μηλιός του Χρήστου, Μαλούσης Παναγιώτης του Νικολάου, Πατερίδης Δημήτριος του Κωνσταντίνου, Τσελάκης Δήμος του Χρήστου, Γιανναράκης Θεόδωρος του Γεωργίου, Ιγνατάκης Ιωάννης του Δήμου και Τελεσκάκης Δημήτριος του Στεφάνου. Αθάνατοι αιωνία τους η μνήμη.

Κατά την βουλγαρική κατοχή 1941-1944 πολλοί Ξυλαγανιώτες μη αντέχοντας τους καθημερινούς ξυλοδαρμούς, την βία και τον εξευτελισμό των Βουλγάρων κατέφυγαν στα βουνά του Ισμάρου όπου ζούσαν σαν τα άγρια θηρία, δημιουργώντας ένοπλο αντάρτικο τμήμα προσκείμενο στους αντάρτες του Τσαούς Αντών της Δράμας.

Τον Ιούνιο του 1944 μετά από προδοσία δυνάμεις του βουλγαρικού στρατού τους συνέλαβαν στην περιοχή Καρά-Τεπέ κοντά στον Ίμερο. Κατά την συμπλοκή σκοτώθηκε και ένας Βούλγαρος στρατιώτης. Έτσι αφού τους βασάνισαν τους εκτέλεσαν στον τόπο που βρίσκεται σήμερα το  ηρώον τους 1 χιλιόμετρο πριν το χωριό στις 9 Απριλίου 1944.

Οι ήρωες αυτοί άφησαν πίσω τους παιδιά ορφανά, γυναίκες, γονείς και αδέλφια. Έδωσαν τη ζωή τους γιατί ήθελαν να είναι ελεύθεροι. Τα ονόματα των ηρώων είναι τα εξής: Καλλιγάς Πασχάλης, Βουτσίδης Παναγιώτης, Δουδουλακάκης Αντώνιος, Κιουμουρτζής Δημήτριος, Βασιλειάδης Ευστάθιος, Μιντίδης Δημήτριος, Τσαϊλάκης Κωνσταντίντος, Τσερκέζης Νικόλαος, Ατσκακανίδης Αθανάσιος, Γιαμούκης Θεοδόσιος, Γουδαλάκης Ιωάννης, Ζαραβάτης Δήμος, Ζγούρας Πέτρος, Ζεματόπουλος Στέργιος, Καραγιαννάκης Δημήτριος, Καράκης Γεώργιος, Κωστόπουλος Νικόλαος, Μηλιός Αλέξανδρος, Μηλιός Γαβριήλ, Νταγτζίδης Ηλίας, Παπαγιαννίδης Παναγιώτης, Παπαδόπουλος Δημήτριος, Πυριλίδης Μιχαήλ, Σκουταρίδης Αθανάσιος, Σκουταρίδης Νικόλαος, Τσατλάκης Δημήτριος, Τσομπανόπουλος Παναγιώτης, Χαμαλίδης Λάζαρος και Χαμαλίδης Πέτρος.

Σε λίγους μήνες με διαταγή του Στάλιν αποχωρούν οι Βούλγαροι από όλη την Ελλάδα. Η χώρα μας δεν απαίτησε αποζημιώσεις και δικαστήρια για τα εγκλήματα πολέμου από τους Βουλγάρους, ενώ για τους Γερμανούς κατακτητές έγινε η δίκη της Νυρεμβέργης. Έκτοτε οι Βούλγαροι δεν ζήτησαν ούτε συγνώμη για τα εγκλήματά τους, ούτε επέστρεψαν τα κλεμμένα ιερά σκεύη, εικόνες και αρχαιότητες που έκλεψαν και από την περιοχή μας και τα έχουν ακόμα κλειδωμένα σε ένα υπόγειο μουσείου της Σόφιας.

Μετά την αποχώρησή τους κατέθεσαν γραπτώς στις 29 Απριλίου 1945 για τις βιαιότητες τους στην Ξυλαγανή όπου περιγράφουν τις φρικαλεότητές τους οι: Δημ. Σγούρος γεωργός ετών 50, η Ειρ. Μήλιου, η Αργ. Παπαδοπούλου και η Θ. Κουτσίνου. 

Όλη η Ξυλαγανή μαρτύρησε τους βασάνιζαν, τους έκοψαν τα αφτιά, τους έβγαλαν τα μάτια, τους σκότωσαν στο ξύλο. Ο Δημήτρης Σγούρος κατέθεσε, ότι τον ανάγκασαν να σπάσει 150 κυβικά μέτρα πέτρες. Τότε οι Βούλγαροι είχαν συλλάβει 44 κατοίκους, 4 πέθαναν από το ξύλο στα κρατητήρια. Όλο το χωριό το καταλήστευσαν. Η Θεοδώρα Βουτσίδου κατέθεσε ότι την ανάγκασαν να μείνει επί δύο μέρες όρθια στα κρατητήρια.

Όλους αυτούς τους ήρωες που πρόσφεραν την ζωή τους για να ζούμε εμείς ελεύθεροι, δυστυχώς τους τιμούν μόνο στον τόπο καταγωγής τους και δεν διδάσκεται στην ιστορία των σχολείων. Όμως ο πόνος και η θύμηση θα πρέπει να μείνει μόνο στους παλαιότερους, οι νέοι θα πρέπει να γνωρίζουν μόνο την ιστορία. Αυτό και μόνο αυτό να μείνει στο μυαλό τους και όχι το μίσος.

Σε κάθε εκδήλωση τιμής που γίνεται για τους ήρωες αυτούς, θα πρέπει να στέλνουν οπωσδήποτε κάθε χρόνο οι τοπικοί αρμόδιοι πρόσκληση στον πρέσβη της Βουλγαρίας στην Αθήνα ούτως ώστε παρευρισκόμενος στο ηρώο στον τόπο εκδήλωσης καταθέτοντας στεφάνι τιμής στους ήρωες αυτούς να αναγνωρίζει έτσι τα λάθη που έκαναν οι πρόγονοί τους, δηλώνοντας εμπράκτως την μετάνοια τους και την τιμή στους ήρωες μας. Το ίδιο θα πρέπει να γίνεται και στους Ασκητές, στις Σάπες, στον Ροδίτη, στο Κόσμιο όπως και στο μνημείο των 4 ιερομαρτύρων που βρίσκεται στην Αγία Σοφία.
Έθιμα

Γιορτή της «μπάμπιντεν», η γιορτή της μπάμπως, ή της μαμής, η γιορτή της γυναικοκρατίας. Το έθιμο αυτό πηγάζει από τους προγόνους που κατάγονται από την Ανατολική Ρωμυλία.

Τα παλιά χρόνια η μαμή ήταν μια αυτοδίδακτη γριά που ξεγεννούσε τις γυναίκες. Εις ένδειξη ευγνωμοσύνης γι' αυτήν την γριά μαμή, όλες οι μητέρες αποφάσισαν να καθιερώσουν την 8 Ιανουαρίου κάθε χρόνο ως ημέρα γιορτής της. Έτσι αυτήν την ημέρα, ντυμένες με τις γιορταστικές τους φορεσιές (τσούκνες) την επισκεπτότανε, της πρόσφεραν χοιρινό κρέας ως αμοιβή για τις μαιευτικές υπηρεσίες της που τις είχε προσφέρει. Η μαμή τις κερνούσε κόκκινο κρασί και το στρώνανε στον χορό. Οι άνδρες εκείνη την ημέρα αναλάμβαναν όλες τις δουλειές του σπιτιού.

Έτσι όπως εκείνα τα χρόνια γιορτάζουν κάθε χρόνο στην Ξυλαγανή την γιορτή της μαμής. Ντυμένες με την παλιά ενδυμασία (τσούκνα), αφού προσέλθουν οι καλεσμένες. Πηγαίνουν όλες στο σπίτι της μαμής με χορούς συνοδεία μουσικής. Εκεί αφού τις κεράσει όλες η μαμή, επιστρέφουν στην κεντρική πλατεία όπου το στρώνουν στον χορό, στο φαγητό και στο ποτό.

Όποιος άνδρας τις ενοχλήσει ή περάσει από εκεί τον καταβρέχουν με νερό και τις πληρώνει χρήματα. Έτσι περνάει η μέρα τους.

Τα Εσνάφια: Αυτό το έθιμο το πραγματοποιούν την Καθαρά Δευτέρα από την δεκαετία του 1930 ακόμα. Ο όρος "Εσνάφια" αφορά όλους τους επαγγελματίες του χωριού που εκείνη την μέρα κλείνουνε τα καταστήματά τους συνεισφέροντας μάλιστα οικονομικά και γιορτάζοντας όλοι μαζί ντυμένοι καρναβάλια.

Το «Μιντζί»: Τα βράδια μαζεύονταν όλοι οι φίλοι και οι συγγενείς σε ένα σπίτι, όπου βοηθούσαν τον ιδιοκτήτη στις αγροτικές του εργασίες. Τότε ήταν που γινόταν και οι γνωριμίες των κοριτσιών και αγοριών και όχι μόνο.

Τα τελευταία χρόνια η Ξυλαγανή έχει εμπλουτιστεί και με ορισμένες οικογένειες Ποντίων που ήλθαν από χώρες της τέως Σοβιετικής Ένωσης. Όπως και από ορισμένους Ροδοπαίους που διαμένουν στις νέες εργατικές κατοικίες του χωριού.

Τέλος, η Ξυλαγανή είναι ακόμα ένα ζωντανό χωριό με εργατικούς και άξιους ανθρώπους. Στο χωριό άξια δραστηριοποιούνται: Ο Σύλλογος Γυναικών, ο Πολιτιστικός Όμιλος, ο Σύλλογος Πατεράδων, ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Σκορδοπαραγωγών. Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι στο διαδίκτυο υπάρχει η ιστοσελίδα «Ξυλαγανή παλιά και νέα» που καθημερινά με τις ανακοινώσεις της ενημερώνει τους Ξυλαγανιώτες του χωριού, τους απανταχού Ξυλαγανιώτες, αλλά και τους Ροδοπαίους με τα ενδιαφέροντα άρθρα που ανεβάζει και όχι μόνο. Άξιο τέκνο της ο βουλευτής Ροδόπης Ευριπίδης Στυλιανίδης.

Πηγές
Αρχείο Δημήτρη Δουμπουλάκη
Ανέστης Μωραΐτης
Σουλτάνα Πολιτσάκη Παπαδημητρίου
Ιωάννης Παπαναστασίου
Άγγελος Γερμίδης
9dim.komot.rod.sch.gr
Γιώργος Κεραμιδάς - Η βουλγαρική κατοχή
Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός
Wikipedia