Βαθιά σε μια θαλάσσια σπηλιά στις βόρειες Σποράδες, ένα ογκώδες σχήμα κινείται στο ημίφως. Κάποιος στο πλεούμενο που κυματίζει μακριά στην ακτή δίνει ένα ζευγάρι κιάλια και ναι! – εκεί είναι. Πρόκειται για μια τεράστια μεσογειακή φώκια monachus monachus, ένα από τα σπανιότερα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο, η οποία φτάνει τα 2,8 μέτρα και τα 300 κιλά, καθιστώντας την επίσης από τις μεγαλύτερες φώκιες στον κόσμο.
Η παραλία Πιπέρι, όπου η φώκια έχει βγει στη στεριά, είναι ένα αυστηρά φυλασσόμενο μέρος στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βόρειων Σποράδων, τη μεγαλύτερη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή (MPA) της Ελλάδας και κρίσιμο αναπαραγωγικό βιότοπο για τις φώκιες. Μόνο ερευνητές επιτρέπεται να βρίσκονται σε απόσταση τριών ναυτικών μιλίων από τις ακτές της, με άδεια από την Ελληνική Υπηρεσία Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής.
Με παγκόσμιο πληθυσμό κάτω από 1.000 άτομα, η Monachus monachus κατατάσσεται πλέον ως ευάλωτη στην Ερυθρά Λίστα της IUCN, αναβαθμισμένη από είδος σε κίνδυνο το 2023, μετά από δεκαετίες προσπαθειών συντήρησης που βοήθησαν στην αύξηση των αριθμών. Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Μονάχους Φώκιας (MOm), η Ελλάδα φιλοξενεί περίπου 500 φώκιες – δηλαδή το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού – έχοντας ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο μέλλον του είδους. Η σημασία αυτή φαίνεται ταιριαστή, καθώς οι φώκιες θεωρούνταν κάποτε προστατευόμενες από τους μυθικούς θεούς Ποσειδώνα και Απόλλωνα και έχουν ξεχωριστή θέση στην ελληνική κουλτούρα.
Οι μοναχικές φώκιες κυνηγήθηκαν στη Μεσόγειο από προϊστορικούς χρόνους για το τρίχωμα, το κρέας και το λίπος τους. Αν και αυτή η απειλή έχει μειωθεί στην Ελλάδα, άλλες – όπως εμπλοκή σε αλιευτικά εργαλεία, εξάντληση τροφής, ρύπανση και απώλεια βιότοπου – παραμένουν. Πλέον, σύμφωνα με τους συντηρητές, μια πολύ σύγχρονη απειλή αυξάνεται ραγδαία και θέτει σε κίνδυνο την εύθραυστη ανάκαμψη: η αναπτυσσόμενη θαλάσσια βιομηχανία αναψυχής της Ελλάδας. Ο ακανόνιστος τουρισμός επηρεάζει αρνητικά ένα θηλαστικό ευαίσθητο στην ανθρώπινη παρουσία, λένε οι περιβαλλοντικές ομάδες.
Φέτος το καλοκαίρι υλοποιήθηκαν αρκετές πρωτοβουλίες για να αντιστραφεί η κατάσταση, όπως η εθνική καμπάνια εκπαίδευσης «Seal Greece». Την ίδια περίοδο, το νησάκι Φορμικουλά, σημαντικός βιότοπος φώκιας στο Ιόνιο, προστατεύτηκε με αυστηρή ζώνη απαγόρευσης εισόδου 200 μέτρων πριν από την πολυάσχολη θερινή περίοδο. Τον Οκτώβριο, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επιβεβαίωσε ότι δύο μεγάλες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές πρόκειται να δημιουργηθούν. Αν διαχειριστούν σωστά, αυτές οι MPA μπορούν να προσφέρουν σημαντική ανάσα στο είδος.
Στα νερά γύρω από την Πιπέρι, ο Άγγελος Αργυρίου, ελεύθερος φύλακας και θαλάσσιος βιολόγος, δείχνει προς μια παραλία που παρακολουθείται με κάμερα. «Συχνά βλέπουμε τις φώκιες να ξεκουράζονται εδώ», λέει. «Το γεγονός ότι νιώθουν ασφαλείς να βγαίνουν στην ακτή είναι καλό σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας λειτουργούν». Οι φώκιες προστατεύονται στην Ελλάδα από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, με τη MOm να έχει αναλάβει μέχρι σήμερα περισσότερες από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες.
«Το κέντρο αποκατάστασης έχει βοηθήσει πραγματικά την ανάκαμψη του είδους», λέει ο πρόεδρος της MOm, Πάνος Δενδρινός. «Πέρυσι, είδαμε μια αποκαταστημένη θηλυκή με νέο μικρό. Αν σώσεις μία θηλυκή, μπορεί να έχει 20 μικρά στη διάρκεια της ζωής της».
Οι μοναχικές φώκιες κάποτε συγκεντρώνονταν στις παραλίες, αλλά πολλές μετακινήθηκαν σε σπηλιές σχετικά πρόσφατα λόγω της ανθρώπινης πίεσης. Αν και οι σπηλιές παρείχαν προστασία από τους ανθρώπους, συχνά ήταν ακατάλληλες για την ανατροφή των νεογνών – τα κύματα μπορούν να τα χτυπήσουν στα βράχια, να τα πνίξουν ή να τα παρασύρουν στη θάλασσα. Πλέον, οι σπηλιές δεν αποτελούν αξιόπιστη κρυψώνα. Οι κάποτε απομακρυσμένες ακτές είναι τώρα προσβάσιμες σε ημερήσιους επισκέπτες, ενοικιαζόμενα σκάφη και ιδιωτικά γιοτ. «Μια εβδομάδα μετά τον τοκετό, οι μητέρες φώκιες πηγαίνουν για ψάρεμα, αφήνοντας τα μικρά μόνα για ώρες», λέει ο Δενδρινός. «Αν κάποιος μπει στη σπηλιά, το μικρό πανικοβάλλεται και μπορεί να εγκαταλείψει τη σπηλιά· η μητέρα δύσκολα θα το βρει». Μετά από 40 χρόνια παρακολούθησης του MPA Αλοννήσου, η MOm βλέπει πλέον τις φώκιες να χρησιμοποιούν συστηματικά τις ανοιχτές παραλίες.
Το Φορμικουλά, άλλο βασικό βιότοπο για τις φώκιες, θα ενταχθεί στη νέα Ιόνια MPA. Το νησάκι βρίσκεται στο κέντρο μιας από τις πιο πολυσύχναστες περιοχές ιστιοπλοΐας στον κόσμο, αλλά σε αντίθεση με τα πιο γνωστά γειτονικά νησιά, Μεγανήσι και Κεφαλονιά, δεν είχε γίνει τουριστικός προορισμός μέχρι πρόσφατα.
Η θαλάσσια βιολόγος Joan Gonzalvo από το Tethys Research Institute εξηγεί πώς ο τουρισμός έχει επηρεάσει την περιοχή. «Πριν έξι, επτά, οκτώ χρόνια βλέπαμε φώκιες σχεδόν κάθε μέρα», θυμάται. «Βλέπαμε πέντε, έξι φώκιες στο νερό να παίζουν και να κυνηγιούνται».
Όμως μαζί με τις φώκιες ήρθαν και οι τουρίστες. «Αυτό που ήταν συναρπαστικό στην αρχή, γρήγορα έγινε εφιάλτης», λέει. Οι τουρίστες αναζητούσαν «εμπειρίες με φώκιες» και αντί για μελέτη των ζώων, ο Gonzalvo κατέγραφε ανθρώπους να κυνηγούν φώκιες. Σε δύο περιπτώσεις, η είσοδος σε αναπαραγωγικές σπηλιές προκάλεσε τον χωρισμό μητέρας και μικρού· τα μικρά εξαφανίστηκαν. Τον Αύγουστο του 2024 κατέγραψε πάνω από 50 σκάφη γύρω από τη μικρή ακτή του νησιού. «Σήμερα», λέει, «είμαστε τυχεροί αν δούμε μία ή δύο φώκιες».
Καθώς μιλάμε, εντοπίζει μια φώκια και βγάζει την κάμερά του. Την αναγνωρίζει αμέσως. «Mm17003», λέει, αναφερόμενος σε μία από τις πάνω από 40 φώκιες που έχει καταγράψει online. Καθώς η φώκια κυλά στο νερό, τα σκάφη στέκονται σε ζώνες απαγόρευσης εισόδου και οι τουρίστες κολυμπούν κοντά στις προστατευόμενες σπηλιές.
Σε αντίθεση με το MPA Αλοννήσου, δεν υπάρχουν φύλακες στο Φορμικουλά και, αν και δεν είναι δικό του καθήκον, ο Gonzalvo υπενθυμίζει ευγενικά στους καπετάνιους ότι βρίσκονται σε απαγορευμένη περιοχή.
«Είναι νωρίς ακόμα», λέει. «Αλλά η απραξία [η έλλειψη περιπολιών] με ανησυχεί. Χρειαζόμαστε σοβαρές επενδύσεις στην επιβολή του νόμου».
Στην Ελλάδα, οι ΜΚΟ επαναλαμβάνουν το ζήτημα των «χαρτογραφημένων πάρκων» με ανεπαρκή εφαρμογή. Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε πέρυσι από εννέα περιβαλλοντικές οργανώσεις τόνισε ότι μόνο 12 από τις 174 θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 έχουν πραγματικά καθεστώς προστασίας, ενώ και αυτές είναι αποσπασματικές ή προσωρινές.
Η ελπίδα είναι ότι οι νέες MPA θα φέρουν περιπολίες. «Η Υπηρεσία Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής χρειάζεται περισσότερα σκάφη, περισσότερους ανθρώπους και μεγαλύτερη αρμοδιότητα», λέει ο Δενδρινός, προσθέτοντας ότι οι φύλακες σήμερα αναφέρονται στην ακτοφυλακή, «μια χρονοβόρα και αναποτελεσματική διαδικασία».
Στο Φορμικουλά, ο Gonzalvo ανησυχεί ότι ο χρόνος τελειώνει. «Αν δεν προστατεύσουμε αυτόν τον μικρό βιότοπο, μια μικρή σταγόνα στο μέσο του Ιονίου για ένα από τα πιο χαρισματικά και απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά στον πλανήτη, πολύ λίγες ελπίδες υπάρχουν για ό,τι άλλο θέλουμε να προστατεύσουμε στους ωκεανούς μας».
